Κώστας Μπίρης: Ο οραματιστής μιας άλλης Αθήνας

Εγκαίρως, προτού δηλαδή λείψη εντελώς η γενιά που γνώρισε υπόδουλη ολόκληρη την Βόρεια Ελλάδα, την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου, απεφασίσθη να απαθανατισθούν στην πρωτεύουσα του Κράτους, με ανίδρυσι ανδριάντων, οι δύο πρωτεργάται του απελευθερωτικού αγώνος και του διπλασιασμού της εκτάσεως της Ελλάδος, ο αρχιστράτηγος Διάδοχος τότε Κωνσταντίνος και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος.

Ευρέθη αμέσως η πρέπουσα θέσις για τον έφιππο ανδριάντα του Κωνσταντίνου, γιατί λίγα χρόνια πρωτύτερα είχε διαρρυθμισθή και φυτευθή σε άλσος ο χώρος του Πεδίου του Άρεως. Όταν όμως μετά την απελευθέρωσι έγινε λόγος για ανδριάντα του Ελευθερίου Βενιζέλου, ανέκυψε πρόβλημα τοποθετήσεώς του. Όλων η σκέψι εστράφη στην περιοχή του κέντρου της πόλεως, μάλλον δε προς την πλατεία Συντάγματος και την πλατεία Κλαυθμώνος. Η προκήρυξι του σχετικού καλλιτεχνικού διαγωνισμού έγινε με προϋπόθεσι ότι θα στηθή ο ανδριάς στην πλατεία του Συντάγματος. Μετά την κρίσι όμως του διαγωνισμού είχε γίνει αντιληπτό ότι ήταν ακατάλληλη αυτή η θέσι, και συνεστήθη ειδική επιτροπή για την εξεύρεσι άλλης.

Ως μέλος της επιτροπής εκείνης, ανέπτυξα με έκθεσί μου ότι το θέμα της τοποθετήσεως του ανδριάντος του Ελευθερίου Βενιζέλου είναι τέτοιας σημασίας, ώστε δεν επιδέχεται πρόχειρη λύσι εν όψει μόνο των διαθέσιμων κατά την κοινή αντίληψι χώρων του κέντρου της πόλεως. Ούτε επιτρέπεται να καταλήξη στην προτίμησι μιας φτωχιάς πλατείας, όπως είναι η πλατεία Κλαυθμώνος, μέσα στην τύρβη του εμπορικού κέντρου, στα κατάντη της κλίσεως του εδάφους και με κίνδυνο να προβάλλη ο ανδριάς μέσα από πέλαγος στάσιμων και κινουμένων αυτοκινήτων. Το κέντρον της πόλεως των Αθηνών, έτσι με στενήν έννοια θεωρούμενο, πουθενά δεν έχει χώρο για το στήσιμο ενός ανδριάντος. Έχει αποδειχθή αυτό, σε κάθε περίπτωσι που προέκυψε παρόμοια ανάγκη. Γιατί, ως χειρότερη θέσι, στερημένη από κάθε μεγαλείο, την οποίαν απέρριψαν οι παλαιότεροι και για τον Κολοκοτρώνη και για τον Χαρίλαο Τρικούπη, εκρίθη πάντα η πλατεία του Κλαυθμώνος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 9.8.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Κατ’ αρχήν, η ανίδρυσις ενός ανδριάντος είναι θέμα κάποιου ιδεαλισμού. Ανάλογα, πρέπει να διαπνέεται από κάποιον συμβολισμό και η θέσι στην οποία τον στήνομε. Ευρήκε απόλυτα κατάλληλη θέσι ο ανδριάς του αρχιστρατήγου βασιλέως Κωνσταντίνου, γιατί συνδυάσθηκε το πράγμα με την μετατροπή σε δημόσιο κήπο ενός πεδίου στρατιωτικών ασκήσεων, μπροστά στην Στρατιωτική σχολή των Ευελπίδων. Ευτυχώς, υπάρχει και για τον ανδριάντα του Ελευθερίου Βενιζέλου εντελώς κατάλληλη περίστασι και ως προς το περιβάλλον που θα δημιουργηθή γύρω του και ως προς την περιωπή και ως προς τους δεσμούς της με το τιμώμενο πρόσωπο, από απόψεως ιστορικής. Από το 1939, διά νόμου, έχει διατεθή ο χώρος Στρατώνων Πεζικού, παρά την λεωφόρον Βασιλίσσης Σοφίας, για φύτευσι δημοσίου κήπου. Εκτός από την ανάγκη που συντρέχει να αποκτήση η βορειοδυτική πλευρά της πόλεως το πράσινο που της ανήκει, και σύμφωνα μ’ αυτόν τον νόμο, είναι οπωσδήποτε ο χώρος αυτός άξιος σεβασμού και αναδείξεως, από ιστορικής απόψεως. Συμβολικά, από εκεί ξεκίνησε ο στρατός για την απελευθέρωσι της Βορείου Ελλάδος. Εκεί ήταν η έδρα του Πρώτου Συντάγματος. Και έχω ακούσει ότι εκεί έχει παρθή η πασίγνωστη τα χρόνια εκείνα φωτογραφία που παρίστανε τον Ελευθέριο Βενιζέλο να μιλάη στον αρχιστράτηγο Διάδοχο του Θρόνου Κωνσταντίνο, κατά την επιστράτευσί του τού 1912. Απλώνεται ο χώρος αυτός από το Νοσηλευτικό Ίδρυμα του Μετοχικού Ταμείου Στρατού έως την Αμερικανική Πρεσβεία. Το βάθος του είχε ορισθή αρχικώς έως την οδόν Δεινοκράτους, αλλά κατά το 1940 ελαττώθηκε κάπως για την ανέγερσι του Νοσοκομείου του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου. Το να πλαισιώνεται με ιδρύματα ένας δημόσιος κήπος είναι ασυγκρίτως προτιμότερο παρά να πλαισιώνεται από ιδιωτικά κτίρια.

[…]

Κατά πολύ περίεργο τρόπο, η γνώμη που επρότεινα στην Επιτροπή να φυτευθή το άλσος, με κυρίαρχο στοιχείο στην διαρρύθμισί του τον ανδριάντα του Ελευθερίου Βενιζέλου, αποσιωπήθηκε εντελώς. Την ανέπτυξα στις στήλες του καλλιτεχνικού περιοδικού «Ζυγός» στις αρχές του 1957, αλλά και πάλι οι αρμόδιοι για τα πολεοδομικά ζητήματα, παράγοντες του υφυπουργείου Οικισμού, που είχαν μετάσχει και στην Επιτροπή, έλεγαν ότι την αγνοούσαν. Δεν την είχαν ποτέ ακούσει, ποτέ διαβάσει. Και ύστερα από επτά χρόνων σιγή, απεφασίσθη ξαφνικά, πριν από λίγους μήνας, να στηθή ο ανδριάς στην πλατεία Κλαυθμώνος, σύμφωνα με σχέδιο διαρρυθμίσεώς της, που εστάλη στον Δήμο Αθηναίων, για να εκφέρη την γνώμη του.

[…]

Αλλά και αν δεν υπήρχαν τα αδυσώπητα μειονεκτήματα του χώρου της πλατείας Κλαυθμώνος, μειονεκτήματα εδαφικής διαμορφώσεως, χαρακτήρος του περιβάλλοντος και αναλογιών του χώρου, πάλι η θέσι αυτή θα ήταν η πιο φτωχή […]. Θα εσήμαινε δε επί πλέον εις βάρος της πολεοδομίας των Αθηνών την καταστροφήν και εξαφάνισι μιας πολύτιμης από οργανικής απόψεως πλατείας του εμπορικού κέντρου. Ενώ αντιθέτως η λύσις των Στρατώνων Πεζικού, εκτός από την μεγαλοπρέπεια και τον ιδεαλισμό της, σημαίνει συγχρόνως την δημιουργίαν ενός μεγάλου δημοσίου κήπου στη βορειοδυτική πλευρά της, κατά μήκος μιας από τις σημαντικώτερες λεωφόρους της πρωτευούσης.

[…]

*Αποσπάσματα από άρθρο που είχε συντάξει ο αρχιτέκτονας-πολεοδόμος Κώστας Μπίρης και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 9 Αυγούστου 1964. Το κείμενο του Μπίρη έφερε τον τίτλο «Ο ανδριάς του Ε. Βενιζέλου εις την χειρίστην θέσιν» και τον υπότιτλο «Αντί να φυτευθή το άλσος εις τους Στρατώνας Πεζικού, εξαμβλώνεται η πλατεία Κλαυθμώνος».

Ο συγγραφέας Κώστας Μπίρης, έγκυρος και πρωτοπόρος μελετητής της ιστορίας της πόλης των Αθηνών και της πολεοδομικής εξέλιξής της, γεννήθηκε στο Κάιρο το 1899, αλλά μεγάλωσε στην Κάρυστο και στη Χαλκίδα, όπου εργαζόταν ο πατέρας του, εμπειρικός μηχανικός.

Χάρτης Αττικοβοιωτίας (συντάκτης Κώστας Μπίρης) για τη μελέτη Ανασυγκρότησης Πρωτευούσης 1954 (πηγή: Μουσείο Μπενάκη/benaki.org)

Υπήρξε ένας από τους πρώτους αποφοίτους της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ (1921). Συνεργάστηκε με τον καθηγητή του Ερνέστ Εμπράρ, γνωστό γάλλο αρχιτέκτονα-πολεοδόμο, στην εκπόνηση των σχεδίων για την ανοικοδόμηση του ιστορικού πυρήνα της Θεσσαλονίκης μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917.

Αφού έλαβε μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία, ο Μπίρης διορίστηκε (1925) τμηματάρχης Σχεδίου Πόλεως στο Δήμο Αθηναίων, ενώ αργότερα προήχθη σε γενικό διευθυντή Τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου, θέση στην οποία παρέμεινε έως το 1965. Από τις θέσεις αυτές ο Μπίρης συνέβαλε ουσιαστικά στην αντιμετώπιση πολλών πολεοδομικών προβλημάτων της Αθήνας.

Ο αθηναιογνώστης και αθηναιολάτρης Μπίρης συνέγραψε πληθώρα άρθρων και δεκάδες μελέτες, οι οποίες αποτελούν έως σήμερα επιστημονικές πηγές πρωταρχικής σημασίας.

Ο Κώστας Μπίρης απεβίωσε στην Αθήνα στις 9 Δεκεμβρίου 1980.