Οι σοφιστές – Κριτίας, ο ριζοσπάστης ολιγαρχικός (Μέρος Α’)

Σημαντικότερος εκπρόσωπος της σοφιστικής του τέλους του 5ου αιώνα π.Χ. υπήρξε αναμφίβολα ο Κριτίας, θείος του Πλάτωνος και γόνος παλαιάς αθηναϊκής αρχοντικής οικογένειας, γεννημένος περί το 460 π.Χ. Στην πολύπλευρη προσωπικότητά του συμπυκνώνονται σχεδόν όλες οι τάσεις της εποχής των σοφιστών, αυτής της ανατρεπτικής πνευματικής και κοινωνικής κίνησης που εκδηλώθηκε στην Αθήνα στο β’ μισό του 5ου αιώνα π.Χ. Κατά τη διάρκεια του ταραχώδους βίου του, που έμελλε να ολοκληρωθεί με το βίαιο θάνατό του, ο Κριτίας, μαθητής μεταξύ άλλων του Σωκράτη και του Γοργία, εκμεταλλεύτηκε χωρίς κανέναν απολύτως δισταγμό τις σοφιστικές διδασκαλίες του, προκειμένου να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του.

Εικάζεται βασίμως ότι ο Κριτίας, αυτός ο ριζοσπαστικών αντιλήψεων ολιγαρχικός, ανήκε από νεαρή ηλικία σε μια από εκείνες τις λέσχες των αριστοκρατικών που απεργάζονταν την κατάρρευση του δημοκρατικού πολιτεύματος και εγκολπώνονταν ένα νέο τρόπο σκέψης, πέραν των παραδεδομένων και νενομισμένων.

Ήταν μάλιστα ένας από εκείνους που ενεπλάκησαν στον ακρωτηριασμό των Ερμών, στο λεγόμενο σκάνδαλο ή ασέβεια των Ερμοκοπιδών, το 415 π.Χ., ενώ αργότερα συνεργάστηκε στενά με τον Αλκιβιάδη και εκτοπίστηκε στη Θεσσαλία.

Η αρχομανία του Κριτία ικανοποιήθηκε μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 404 π.Χ., όταν η Αθήνα υποτάχθηκε στη Σπάρτη. Έχοντας καταφέρει να αποκτήσει γρήγορα ηγετική θέση ανάμεσα στους Τριάκοντα Τυράννους, που είχαν καταλάβει ως γνωστόν την εξουσία στην ηττημένη Αθήνα, ο Κριτίας αφενός μεν οδήγησε στη θανάτωση το μετριοπαθή συνεργάτη του Θηραμένη και εξόντωσε όλους τους πολιτικούς αντιπάλους του, αφετέρου δε συνέδεσε το όνομά του με πληθώρα δολοφονιών, αυθαιρεσιών και ωμοτήτων σε βάρος των συμπολιτών του.

Ο Κριτίας έχασε τη ζωή του το 403 π.Χ., πολεμώντας κατά του Θρασύβουλου και των δημοκρατικών στη Μουνιχία του Πειραιά.

Σύμφωνα με τη θεωρία του Κριτία, οι άνθρωποι ζούσαν αρχικά σε μια ζωώδη, χαοτική κατάσταση, όπου κυριαρχούσε ο ισχυρότερος. Κάποια στιγμή έλαβαν την απόφαση να συντάξουν και να επιβάλουν νόμους, να θεσπίσουν κανόνες δικαίου.

Όμως, οι νόμοι αυτοί δεν ήταν δυνατόν να επικρατήσουν ολοκληρωτικά, καθώς τιμωρούσαν μόνο το κακό που ήταν φανερό. Για το αφανέρωτο κακό, αυτό που ξέφευγε από το βλέμμα των επίγειων αρχόντων και παρέμενε ως εκ τούτου ατιμώρητο, ένας πανούργος άνθρωπος επινόησε τους θεούς. Επομένως, τόσο οι νόμοι όσο και οι θεοί –κι εδώ ακριβώς ο ριζοσπαστισμός του Κριτία και της σοφιστικής σκέψης εν γένει φθάνει στο αποκορύφωμά του– είναι ανθρώπινες επινοήσεις.

Τούτων δοθέντων, όποιος έχει τη δύναμη και τη φιλοδοξία, ωσάν υπεράνθρωπος, να θέσει τον εαυτό του υπεράνω των νόμων και των θεών είναι ελεύθερος να το κάνει, προτάσσοντας την υπεροχή του δικαίου της φύσης και αδιαφορώντας για τους γενικώς παραδεδεγμένους κανόνες δικαίου.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, τοπογραφικό σχέδιο του Πειραιά με τα τρία λιμάνια του, τον Κάνθαρο, τη Ζέα και τη Μουνιχία (πηγή: Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών – archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr).