Η εποχή των κρίσεων

Η έννοια της κρίσης δείχνει να  αποκτά το χαρακτήρα μίας πολύ ισχυρής εικόνας με την οποία περιγράφουμε την εποχή μας. Καθόλου τυχαία δεν είναι και η δημοφιλία που έχει η αναφορά σε «πολυκρίση», για να περιγραφούν διάφορα φαινόμενα που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, με τελευταίο παράδειγμα τον τρόπο που τη χρησιμοποιεί ο ιστορικός Άνταμ Τουζ.

Φαινομενικά, η περιγραφή αποδίδει ακριβώς τη «στιγμή». Η Κλιματική Αλλαγή παίρνει τα χαρακτηριστικά μιας επείγουσας περιβαλλοντικής κρίσης. Η πανδημία συνεχίζεται και κατά συνέπεια μια πολύ σημαντική υγειονομική κρίση. Η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε μια ιδιαίτερα αντιφατική συγκυρία και ο ορίζοντας δείχνει να είναι μια νέα μεγάλη οικονομική κρίση. Τα διαρκή προβλήματα στη λειτουργία των φιλελεύθερων δημοκρατιών οδηγούν σε έντονα φαινόμενα πολιτικής κρίσης, μια ιδιότυπη κρίση ηγεσίας, και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και σε θεσμική κρίση. Και βεβαίως ο πόλεμος στην Ουκρανία, καθαυτός μια πολύ σημαντική γεωπολιτική κρίση, με τη σειρά του πυροδότησε την τρέχουσα ενεργειακή κρίση.

Ωστόσο, το πιο σημαντικό δεν είναι να απαριθμήσουμε το εύρος των σημερινών πολλαπλών κρίσεων, ή απλώς να υπογραμμίσουμε τις πολλαπλές αλληλεξαρτήσεις μεταξύ τους. Αυτό που έχει αξία να προσεγγίσουμε είναι ο τρόπος που λειτουργεί αυτή η έννοια της κρίσης όχι απλώς στη δημόσια συζήτηση αλλά και στον τρόπο με τον οποίο ασκείται πολιτική.

Τι σημαίνει διαχείριση κρίσεων;

Μια κρίσιμη αφετηρία είναι ο τρόπος που διαρκώς επανέρχεται η έννοια της «διαχείρισης κρίσεων». Εάν το σκεφτεί κανείς, είναι ως εάν η διαρκής εμφάνιση κρισιακών τάσεων να είναι κάτι το αναπόδραστο, οπότε αυτό που απομένει δεν είναι η πρόληψη, η αντιμετώπιση, και η εξάλειψη των λόγων που τις προκαλούν, αλλά απλώς η προσπάθεια να μειωθεί το κόστος που θα έχουν. Ειδικά σε σχέση με την κλιματική κρίση, αυτό είναι ήδη εμφανές στον τρόπο που σχεδόν μοιρολατρικά η προετοιμασία κατατείνει πολύ περισσότερο στη διαχείριση ολοένα και πιο συχνών καταστροφικών φαινομένων, παρά στη ριζική αναμέτρηση με τα αίτια των προβλημάτων.

Κατά μία έννοια είναι ως να μεταβαίνουμε σε κοινωνίες όχι μόνο «μειωμένων προσδοκιών», αλλά και συνεχών κρίσεων «υπό διαχείριση». Κοινωνιών που δεν θα ευελπιστούν τόσο σε ένα μέλλον όπου τα προβλήματα δεν θα υπάρχουν και τα πράγματα θα είναι καλύτερα, όσο σε ένα μέλλον όπου θα υπάρχουν απλώς μεγαλύτερες δυνατότητες προφύλαξης από τις επιπτώσεις των προβλημάτων. Πόλεις και περιοχές θα πλημμυρίζουν πιο συχνά, όμως τα σχέδια εκκένωσης θα είναι αποτελεσματικότερα, τα σπίτια θα είναι καλύτερα εξοπλισμένα στο να αντιμετωπίζουν τις επιπτώσεις και θα έχουν καλύτερα συστήματα κλιματισμού, για να αντιμετωπίσουν την αναπόφευκτη άνοδο της μέσης θερμοκρασίας.

Ακόμη περισσότερο μπορεί κανείς να το δει αυτό στον τρόπο που η πανδημία αφήνει μια ανάλογη κληρονομιά, μεγάλη ετοιμότητας να επιβληθούν έκτακτα μέτρα για την αντιμετώπιση μιας υγειονομικής κρίσης. Και πάλι η χαρακτηριστική μετατόπιση είναι από την προσπάθεια για την εξάλειψη ασθενειών ή για μια μεγάλης κλίμακας αναβάθμισης της ανθεκτικότητας των κοινωνιών, μέσα από την επέκταση των δημόσιων συστημάτων υγείας, στην ετοιμότητα για την επιβολή των αναγκαίων μέτρων και περιορισμών για την απορρόφηση της κρίσης.

Στην οικονομία ούτως ή άλλως η κυριαρχία μιας έντονα χρηματοικονομικής αντίληψης σημαίνει ότι ολοένα και περισσότερο η επένδυση ή η δαπάνη αντιμετωπίζονται ως ανάληψη κινδύνου, στοιχείο που με τη σειρά του σημαίνει ότι ο ορίζοντας της κρίσης προεγγράφεται μέσα σε αυτή την έννοια του ρίσκου, μια διαρκής υπογράμμιση ότι πάντα παραμονεύει η αντίστροφή δυναμική και άρα ο καθένας θα πρέπει να είναι έτοιμος να αναλάβει το κόστος που του αναλογεί.

Κοινωνίες διαρκών κρίσεων

Οι  σύγχρονες κοινωνίες της διακινδύνευσης, για να θυμηθούμε τον τίτλο ενός κλασικού βιβλίου του Ούρλιχ Μπεκ, ολοένα και περισσότερο μετασχηματίζονται σε κοινωνίες διαρκών κρίσεων, κοινωνίες όπου ως αποτελεσματική εκδοχή διακυβέρνησης δεν είναι αυτή που υπερβαίνει την κρίση αλλά αυτή όπου οι κρίσεις «υπό διαχείριση» γίνονται στοιχείο μιας νέας «κανονικότητας». Μια ιδιότυπη συνθήκη όπου οι κρίσεις είναι αναπόφευκτες και όπου η έκκληση για ψυχραιμία γίνεται το συνώνυμο της προκαταβολικής απεμπόλησης κάθε δυνατότητας να εξέλθουμε από φαύλους κύκλους και του περιορισμού απλώς στη δυνατότητα να διατηρήσουμε ένα επίπεδο κατανάλωσης ως ανακούφιση.

Δεν είναι τυχαίο ότι πλέον αντιμετωπίζουμε ως «ανθεκτικές δημοκρατίες» όχι αυτές τις οποίες προκύπτουν ισχυρά και συνεκτικά κοινωνικοπολιτικά μπλοκ με υλοποιήσιμα πολιτικά αφηγήματα και οικονομικά προγράμματα, αλλά αυτές που κατορθώνουν να μην καταρρέουν σε μια ατέρμονη σχεδόν ακολουθία κυβερνητικών και πολιτικών κρίσεων. Με αποτέλεσμα χώρες σε συνθήκη διαρκούς «κρίσης ηγεσίας», που επειδή δεν έχουν πολιτική διαδικασία που να επιτρέπει τομές και ανατροπές, καταλήγουν να γίνουν μια αποτελεσματική εκδοχή θωράκισης του υπάρχοντος, επιτείνοντας την αίσθηση της κρίσης ως αναπόδραστου ιστορικού ορίζοντα.

Η κρίση ως ευκαιρία

Αυτό που απουσιάζει από όλη αυτή τη συζήτηση είναι μια άλλη πρόσληψη της κρίσης, ανάλογη με αυτή που μπορούμε να δούμε  στον τρόπο που είδε την έννοια της οικονομικής κρίσης ο Καρλ Μαρξ. Εκεί η κρίση αντί για συγκυριακό πρόβλημα ή αναπόφευκτη νομοτέλεια, γίνεται πολύ περισσότερο η συμπύκνωση των αντιφάσεων που σωρεύονται στην οικονομία, εκπροσωπώντας ανταγωνιστικές κοινωνικές οπτικές.  Γι’ αυτόν τον λόγο η κρίση γίνεται ιστορικό σταυροδρόμι, προσφέροντας τη δυνατότητα επιλογής δρόμων που οδηγούν σε έναν συνολικότερο κοινωνικό μετασχηματισμό.