Αλέξης Μινωτής: Ο τελευταίος Μύστης μιας τέχνης μαστορικής

Πρέπει να το καταθέσω από την αρχή: δεν υπάρχει σήμερα άλλος ηθοποιός στον τόπο μας να ενσαρκώσει το «Ληρ» από τον Αλέξη Μινωτή. Κανένας δεν έχει κάνει αυτή την επώδυνη θητεία στο παγκόσμιο τραγικό θέατρο με τέτοια συνέπεια και τέτοιο ιεραποστολικό ζήλο. Μόνο ένας ηθοποιός που έχει καταδυθεί στα άδυτα του Προμηθέα, των Οιδιπόδων, του Φιλοκτήτη, του Μάκβεθ, του Άμλετ, του Μπόρκμαν, του Όσβαλτ, του Σάυλωκ, του Πέερ Γκυντ, του Έδγαρ· μόνο ένας ηθοποιός που αξιώθηκε το «μακρύ ταξίδι της μέρας μέσα στη νύχτα», το ταξίδι της ερμηνείας μέσα στην ερημιά των τραγικών μορφών είναι καθαρός να αναλάβει το φορτίο του Ληρ.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 26.4.1978, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Μινωτής διακονεί το θέατρο πάνω από πενήντα χρόνια. Θες τυχερός, θες πεισματάρης την τέχνη του δεν την εκπόρνευσε, το ταλέντο του δεν το ευτέλισε.

Ζώρας Τσάπελης (κόντες του Γκλόστερ), Αλέξης Μινωτής (βασιλιάς Ληρ), Νικήτας Τσακίρογλου (Έντγαρδ)

Υπηρέτησε πενήντα χρόνια τη Μεγάλη Τέχνη. Δεν είναι μόνο δικαίωμά του· είναι χρέος του να δοκιμάζει στο Ληρ. Να δοκιμάζει τα έσχατα όρια της ερμηνείας και να διδάσκει στους άλλους τα όρια της αντοχής. Μπορείς να διαφωνείς για το κύρος της ερμηνείας του, δεν δικαιώνεσαι να αρνείσαι το κύρος της παρουσίας του.

Αλέξης Μινωτής (βασιλιάς Ληρ), Νίκος Φιλιππόπουλος (ένας τρελός)

Η τελευταία (είχε προηγηθεί άλλη μια πριν είκοσι χρόνια) απόπειρά του να καταδυθεί στην ψυχή του Ληρ είναι μια κατάκτηση του ελληνικού θεάτρου, σήμερα. Η τεχνική του Μινωτή και ο τρόπος με τον οποίο δομεί ένα μεγάλο ρόλο είναι μια από τις τελευταίες εμπειρίες που έχουμε την ευκαιρία να απολαμβάνουμε οι νεώτεροι σ’ αυτήν την απροσδιόνυση εποχή. Ο Μινωτής είναι ο τελευταίος Μύστης μιας τέχνης μαστορικής, μιας τέχνης ερμηνευτικής που θητεύει στη γνώση και στο σεβασμό, στη σοφία της συντεχνίας.

Ο Μινωτής είναι ο τελευταίος μεγάλος του θεάτρου μας. Κουβαλάει μιαν υποκριτική ιστορία ενός αιώνα. Με δεσπόζουσα τεχνική τον εξπρεσσιονισμό και μια λιτή χρήση των μέσων ως την ουσιαστική αφαίρεση, με μια αμετάκλητη κατάφαση στον ουσιώδη λόγο τοποθετεί το ρόλο, το ανθρώπινο πρόβλημα στο μάτι του θεατρικού τυφώνα.

Αλέξανδρος Αντωνόπουλος (δούκας της Φραγκιάς), Νίκος Παπακωνσταντίνου (δούκας της Βουργουνδίας), Όλγα Τουρνάκη (Ρεγάνη), Ελένη Χατζηαργύρη (Γονερίλη)

Ο «Ληρ» είναι ένα έργο που παίζεται σπάνια, ακόμη και στην Αγγλία. Πολλοί υποστηρίζουν πως δεν παίζεται. Είναι ένα σύμπαν την ώρα της έκρηξης. Από την πρώτη του σκηνή, σαν μικρός πυκνός γαλαξίας, δηλώνει τις δυναμικές του που θα τιναχτούν σε απειρία αστερισμών για να οδηγηθούν στην ισορροπία της ερημίας του τέλους που εγκυμονεί μελλοντικές εκρήξεις.

Ο «Ληρ» συμπυκνώνει τον ανθρώπινο μύθο ως μύθο της ανάγκης μέσα σ’ ένα κύκλο που αρχίζει από την αλαζονεία και τελειώνει στην τρέλλα· η αλαζονεία είναι η τρέλλα της αυταπάτης και της ισχύος· η τρέλλα είναι η αλαζονεία της αυτογνωσίας και της αδυναμίας. Ο ανθρώπινος βίος είναι ένας τροχός της τύχης. Οι κεντρομόλες και οι φυγόκεντρες δυνάμεις του οδηγούν στο θάνατο. Το μόνο κέρδος είναι η ωριμότητα την ώρα της κρίσης.

Όλγα Τουρνάκη (Ρεγάνη), Ελένη Χατζηαργύρη (Γονερίλη), Αλέξης Μινωτής (βασιλιάς Ληρ), Τιτίκα Βλαχοπούλου (Κορδέλια)

Ο «Ληρ» όπως όλα τα μεγάλα έργα του ανθρώπου είναι μεταφυσικό οικοδόμημα. Ο μοχλός της ανάγκης κυβερνά, αλλά η ευθύνη βαραίνει τον άνθρωπο. Η τρικυμία είναι δοσμένη· η τέχνη της ζωής είναι ναυσιπλοΐα.

Ο «Ληρ» «σηκώνει» πολλές αναγνώσεις, αλλά δεν χωρεί παρά μια διάγνωση.

Ο Σαίξπηρ στα ιστορικά του δράματα είδε την ιστορία και τα πρόσωπα που την κινούν σα μια κρεατομηχανή, όπου η βία ταυτίζεται με την εξουσία.

Αλέξης Μινωτής (βασιλιάς Ληρ)

Στις τραγωδίες του η ανθρώπινη ύπαρξη είναι αυτόνομη και παλεύει με τις αντιφάσεις της και σώζεται ή χάνεται μέσα από την τρέλλα, μέσα από την υπέρβαση του λόγου. Η διαφορά ανάμεσα στους Έλληνες τραγικούς και το Σαίξπηρ είναι ο χριστιανισμός. Ο Προμηθέας είναι τραγικός γιατί δεν μπορεί να πεθάνει· ο Ληρ γιατί δεν ξέρει πώς να πεθάνει. Η τραγωδία περνάει από το θάνατο. Ο κ. Μινωτής είναι εμπειροτέχνης. Οι σκηνοθεσίες του ξεκινάνε από τον ηθοποιό και τελειώνουν στο ρόλο.

Στο «Ληρ» υπήρξε μόχθος πολύς, αγώνας φανερός να εκφραστεί η πολυσημία του μύθου. Επιστρατεύθηκε όλο το δυναμικό του Εθνικού Θεάτρου, όλες οι γενιές. Τόσες δυνάμεις δεν μπορεί σήμερα να συγκεντρώσει κανένα θέατρο στον τόπο. Το έργο, όμως, ως παράσταση δεν λειτούργησε. Κάθε ηθοποιός συντελούσε σε μια γενική απορρύθμιση. Ο κ. Μινωτής είχε άποψη για την παράσταση, συζητήσιμη, αλλά είχε. Στήριξε την ανάγνωσή του πάνω στην πορεία αυτογνωσίας του κεντρικού ήρωα. Είναι μια άποψη νόμιμη, όσο κι αν αφήνει αξεδιάλυτη και αδικαίωτη μια σειρά από παράλληλες ενέργειες άλλων ηρώων. Γιατί λοιπόν δε λειτούργησε η παράσταση; Φοβάμαι πως η αιτία βρίσκεται σ’ ένα γενικό πνεύμα που κυκλοφορεί στα κρατικά μας θέατρα. Λείπει ο ενθουσιασμός· λείπει η έγνοια για την κατάκτηση ενός ρόλου. Υπάρχει μια επαγγελματική ευσυνειδησία· δεν υπάρχει έμπνευση. Και αυτό το διαπιστώνει κανείς στους παλαιότερους, στους πιο πεπειραμένους. […]

Στέλιος Βόκοβιτς (δούκας του Κεντ), Αλέξης Μινωτής (βασιλιάς Ληρ)

Υπήρξαν εξαιρέσεις. Ο κ. Τσακίρογλου με την εξαίσια τεχνική του, η κ. Χατζηαργύρη με τη σιγουριά, την αίσθηση του μέτρου, ο κ. Τσάπελης στον καλύτερο ρόλο της καριέρας του και ο κ. Φιλιππόπουλος, μ’ όλη τη μανιέρα του.

Ο οξυδερκής θεατής δεν μπορούσε να μη διακρίνει την προσπάθεια του σκηνοθέτη να πετύχει ενότητα ύφους, ούτε όμως και να μη διαπιστώσει πως η διδασκαλία σκόνταβε στην ευκολία που βολεύει τους ηθοποιούς. Όταν ο Μινωτής δεν ήταν υποχρεωμένος να διαλέγεται η υποκριτική στάθμη ανέβαινε σε απρόσιτα επίπεδα.

Ζώρας Τσάπελης (κόντες του Γκλόστερ), Αλέξης Μινωτής (βασιλιάς Ληρ), Νικήτας Τσακίρογλου (Έντγαρδ)

Τα σκηνικά του κ. Βασ. Φωτόπουλου έξοχα, αλλά τα κοστούμια ήταν ιδιοφυή· και μόνο για τη δουλειά αυτή η παράσταση δικαιώνεται.

Ο Μινωτής και ο Φωτόπουλος κάνανε έργο ουσίας, πράγμα σπάνιο στην ανούσια εποχή μας. Δε φτάνει;

*Κείμενο του Κώστα Γεωργουσόπουλου με τίτλο «Η τέχνη της ανάγκης» και υπότιτλο «Ο Αλέξης Μινωτής στον Βασιλιά Ληρ». Είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 26 Απριλίου 1978.

Η συγκεκριμένη θεατρική κριτική του Γεωργουσόπουλου αφορούσε την παράσταση «Βασιλιάς Ληρ», που είχε ανέβει στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου από τις 31 Μαρτίου 1978 έως τις 20 Απριλίου 1978.

Ο Αλέξης Μινωτής, εξέχουσα προσωπικότητα του νεοελληνικού θεάτρου, απεβίωσε στις 11 Νοεμβρίου 1990, πλήρης ημερών.

*Όλες ανεξαιρέτως οι φωτογραφίες του παρόντος άρθρου προέρχονται από το Ψηφιοποιημένο Αρχείο του Εθνικού Θεάτρου (www.nt-archive.gr). Στην κεντρική φωτογραφία, ο μέγας Αλέξης Μινωτής.