Μια περιπέτεια ανάμεσα στον Αμλετ και τον Φάουστ

Γράφει ο Βαϊαννής Βαγγέλης

«Ενα όμορφο όνειρο είδα μια βολά / μια φουντωτή μηλιά ήτανε, στα φύλλα / γυαλίζανε δύο όμορφα μήλα / με μάγεψαν και σκάλωσα ψηλά»

Γκαίτε, «Φάουστ»

Ανεξάρτητα από την αυτο-τοποθέτηση ενός αναγνώστη σε κάποια από τις όχθες αντιπαράθεσης σχετικά με τους πρόσφατους προσανατολισμούς του Νομπέλ Λογοτεχνίας, ένα είναι βέβαιο: οι επιλογές της Σουηδικής Ακαδημίας διατηρούν τη δυναμική τους να επηρεάζουν το εκάστοτε λογοτεχνικό τοπίο. Συμβάλλουν σε μικρές ή μεγάλες μετατοπίσεις της εκδοτικής παραγωγής – ιδιαίτερα σε ένα λογοτεχνικό πεδίο μικρής ευρύτητας όπως το ελληνικό – και δημιουργούν τις πνευματικές προϋποθέσεις για εκ νέου προσλήψεις και ερμηνείες για ορισμένους συγγραφείς και τα έργα τους. Προεκτείνοντας την προηγούμενη σκέψη, αισθάνομαι την ύπαρξη μιας «επανασύστασης» στα ελληνικά γράμματα μετά το 2019 του Πέτερ Χάντκε, ενός από τους πιο αμφιλεγόμενους τιμηθέντες του βραβείου.

Αδυνατώ να προσδιορίσω με ακρίβεια το λογοτεχνικό είδος του «Δοκιμίου για τον μανιταρομανή». Θα επιλέξω να το βαφτίσω παραμύθι∙ παραμύθι με ισχυρό χαρακτήρα αλληγορίας. Το θέμα είναι στην πραγματικότητα απλούστατο: Παρακολουθούμε τον εκστατικό μονόλογο για τον παιδικό φίλο του αφηγητή, έναν εμμονικό θηρευτή μανιταριών. Γιατί επιλέγεται αυτό το παράταιρο για τη λογοτεχνία θέμα και ποια αινίγματα εμφωλεύουν στις «εκστρατείες» προς εύρεση μανιταριών του φίλου, συνιστούν τα κυριότερα ερωτήματα του βιβλίου.

Μια εποπτεία στην ευρύτερη εργογραφία του Χάντκε αρκεί για τη διατύπωση του συμπεράσματος ότι πρόκειται για οξυδερκέστατο παρατηρητή των μικρής κλίμακας ζητημάτων, μολονότι η συγγραφική του πορεία ξεκίνησε την εποχή του αυξημένου πολιτισμικού ενθουσιασμού για το «συλλογικό» και τα μεγάλα αφηγήματα. Εκείνος, διατηρώντας μια όλως γνήσια συγγραφική ιθαγένεια στη διάρκεια του χρόνου, εστιάζει στην «ελάσσονα στιγμή»∙ στις δυνάμεις που τσακίζουν ή αποθεώνουν το άτομο χωρίς καν να το αντιλαμβάνεται. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τα μανιτάρια: Μας καλεί να στρέψουμε το βλέμμα σε όσα κατά κανόνα παρακάμπτουμε. Να ανακαλύψουμε το αίνιγμα πίσω από την αναζήτηση των φαινομενικά ασήμαντων μανιταριών, παρά το περιβάλλον όπου αυτά θάλλουν.

Πρόκειται για αφήγηση παλινδρομική, που αντανακλά αληθινά τον ίδιο τον μανιταρομανή. Ο ενθουσιασμός του για τις μανιταροπεριπέτειες δεν ακολουθεί μια ευθύγραμμη πορεία: εκπνέει και αναζωπυρώνεται. Αισθάνομαι τον μανιταρομανή ως βασικό ήρωα που έλκει καταγωγή από το «Sturm und Drang», του γερμανικού κινήματος της Θύελλας και Ορμής. Ενσαρκώνει, βέβαια, στοιχεία, εξίσου από την παθητικότητα ενός Αμλετ και τη νευρωσική δράση ενός Φάουστ.

Παρόλο που ο αφηγητής ομολογεί επαναληπτικά πως τα αρχικά κίνητρα του «κυνηγιού» ήταν βιοποριστικά, όσο προχωρά η αφήγηση γίνεται αντιληπτό πως η παιδική εκείνη συνήθεια αποκτά διαστάσεις πάθους. Ο μανιταρομανής μεγαλώνει, απολαμβάνει τους καρπούς της επαγγελματικής και ερωτικής επιτυχίας, εκπληρώνει τα συμβατικά οράματα της νιότης του. Ωστόσο, τίποτα δεν λειτουργεί ως μακροχρόνια υπόσχεση για την υπέρβαση από την κατατονία του. Μέσα σε μια ατμόσφαιρα σαρωτικής απονοηματοδότησης σε όλους τους τομείς της ύπαρξής του, οι περιπέτειες στο δάσος αποτελούν την αποκλειστική ζωογόνα πηγή του. Ενδιαφέρουσα είναι η διευκρίνιση πως εκείνο που περιγράφεται ως «αμέτοχη ευαρέσκεια» και αντιστοιχεί στην επιθυμία γενικευμένης απόσυρσης του κυνηγού – φίλου, είναι κεντρικό σημείο στα βιβλία του Χάντκε διαχρονικά. Η ιδέα δηλαδή ότι χωρίς τη στροφή στις εσώτατες δομές της ατομικότητας, δεν μπορούν να προκύψουν υγιείς συνθήκες κοινωνικότητας για έναν άνθρωπο. Είναι η επίμονη έμφαση στο «allein sein» («μένω μόνος») που δημιούργησε, πλάι στις πολιτικές του πεποιθήσεις, τον πυρήνα της κριτικής που του ασκείται.

Ωσπου το πάθος εξελίσσεται σε μανία που τον καταδυναστεύει. Οι εκστρατείες έφεραν τον κυνηγό πλησιέστερα με τη φύση ευρύτερα, του εξασφάλισαν πρόσβαση στους χυμούς της. Και σχηματίζεται μια αδιάσπαστη σχέση με τη φύση, τέτοιας ενότητας, ώστε η θέαση των μανιταριών εκλαμβάνεται από εκείνον ως μια τυπική ανθρώπινη διαντίδραση. Ο αφηγητής δεν διστάζει να βαφτίσει «σκλαβιά» την ακούσια υποταγή του στις αναζητήσεις των μανιταριών, που καταλήγει να εμπνέει θυμηδία και στον ίδιο τον μανιταρομανή. Αυτή η ασυνήθιστη για τα σημερινά δεδομένα υπερ-αυξημένη περιβαλλοντική συνείδηση οδηγεί στην απώλεια του εαυτού, πρώτα συνειδησιακή, έπειτα κυριολεκτική. Το πάθος που δεν δαμάζεται γίνεται αηδία.

Γλωσσικό παιχνίδι

Λίγο πριν απ’ την εξαφάνιση του μανιταρομανή, ο αφηγητής ονομάζει τα μανιτάρια «τελευταία περιπέτεια», παραφράζοντας τη γνωστή φράση «the last frontier» (οι ψυχροπολεμικές συνδηλώσεις είναι σαφείς, όπως και το παράδειγμα της Αλάσκας). Πρόκειται για γλωσσικό παιχνίδι πένθιμο. Εκταση που να έχει ξεφύγει από τη λεηλατική ανθρώπινη παρέμβαση δεν υφίσταται πλέον για τον συγγραφέα. Η συλλογή άγριων μανιταριών, αυτός ο εναπομείνας αντιστασιακός θύλακας, μπορεί να παραμείνει ασυσχέτιστος με τους νόμους της μαζικής παραγωγής. Και επιβιώνει ως μια παράταιρα περιπετειώδης δραστηριότητα.

Ο οικολογισμός του Χάντκε, όπως αποτυπώνεται στο παρόν βιβλίο, είναι ιδιαίτερος∙ ούτε ομιχλώδης ούτε μονοδιάστατα καταγγελτικός. Δεν συγκεντρώνει ιδέες ριζικής ανασυγκρότησης της υπάρχουσας κοινωνίας. Το παραμύθι αυτό, που κατοικεί έξω από τα ονειρικά κτίσματα των ιδεακών συστημάτων συλλογικής δράσης, συνιστά μια άσκηση επαναπροσδιορισμού του νοήματος της αμοιβαιότητας φύσης – ανθρώπου. Μια σχέση που αναδεικνύεται ως μείζον κοινωνικό, φιλοσοφικό και πνευματικό πρόταγμα στο οποίο βρίσκεται μπροστά ο άνθρωπος του 21ου αιώνα. Το συμπέρασμα είναι πως η συμφιλίωση σήμερα με τις υγιείς – για τον συγγραφέα – όψεις προνεωτερικών εποχών είναι όχι απλώς ουτοπική, αλλά απομαγευτικά μη πραγματοποιήσιμη. Η ουτοπία προϋποθέτει όραμα, καθώς και την ύπαρξη ενός συγκλονιστικού συναισθήματος. Ο Χάντκε αμφιβάλλει για το αν ενδημεί ένα τέτοιο συναίσθημα σε αυτόν εδώ τον κόσμο. Οπως το φως που εισβάλλει ανάμεσα στα κλαδιά στο δάσος του μανιταρομανή είναι πάντοτε απρόσιτο σε εκείνον.

Πέτερ Χάντκε, Δοκίμιο για τον μανιταρομανή Μτφ. Σπύρος ΜοσκόβουΕκδ. Εστία, σελ. 152 Τιμή 15 ευρώ