Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης: Η σπάνια φωτογραφία πριν την πυρκαγιά του 1890

Στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας και Ερμού, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της του Θεού Σοφίας ή απλά η Αγία Σοφία, ένα από τα κοσμήματα της Θεσσαλονίκης. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στον Χριστό, τον αληθή Λόγο και τη Σοφία του Θεού.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο ναός είχε μετατραπεί σε τζαμί από τον Σουλεϊμάν. Μάλιστα, στο βιβλίο του Adolf Hermann Struck υπάρχει μία σπάνια φωτογραφία του ναού κατά την εποχή που λειτουργούσε ως τζαμί. Η ημερομηνία της φωτογραφίας είναι άγνωστη.

Η αντίστοιχη καρτ ποστάλ είχε τυπωμένη ως χρονολογία το 1860, αλλά ιστορικοί και συλλέκτες το αμφισβητούν ορίζοντας ως πιθανή ημερομηνία το 1890, δηλαδή λίγο πριν παραδοθεί στις φλόγες.

Ο ναός υπέστη σημαντικές ζημιές και η αποκατάστασή του ξεκίνησε τριάντα χρόνια αργότερα. Τότε αποκαλύφθηκε και το περίφημο ψηφιδωτό του τρούλου.

Το οθωμανικό στοιχείο επικρατεί στην εικόνα. Μια ομάδα αντρών με φέσια στο κεφάλι στέκονται έξω από το ναό, ενώ στο βάθος φαίνεται η βάση ενός μιναρέ.  Σύμφωνα με τα στοιχεία, προκύπτει πως το 1204 με την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Φράγκους, η Αγία Σοφία ήταν μητροπολιτικός ναός της Θεσσαλονίκης και παρέμεινε μητρόπολη μέχρι την χρονολογία μετατροπής της σε τζαμί κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Πότε χτίστηκε ο ναός της Αγίας Σοφίας

Πρόβλημα υπάρχει με την εξακρίβωση του έτους ανέγερσης του ναού. Πολλοί υποστήριξαν ότι χτίστηκε την ίδια χρονική περίοδο με τον ομώνυμο ναό της Κωνσταντινούπολης από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό με σχέδια του αρχιτέκτονα Ανθεμίου. Αυτή η άποψη όμως δεν φαίνεται βάσιμη γιατί ο Προκόπιος, ιστορικός του Ιουστινιανού, δεν κάνει καθόλου λόγο για το ναό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, όταν περιγράφει τα κτίσματα του αυτοκράτορα στην περιοχή.

Άλλοι ερευνητές προσπάθησαν να προσδιορίσουν την χρονολογία με βάση τα ψηφιδωτά και τα οικοδομικά υλικά. Η επικρατούσα άποψη είναι πως η Αγία Σοφία ολοκληρώθηκε στα χρόνια της εικονομαχίας, ίσως στο τελευταίο τέταρτο του 8ου αιώνα. Το δε σημαντικό ψηφιδωτό του τρούλου φιλοτεχνήθηκε στο τέλος του 9ου αιώνα και αποτελεί το κορυφαίο δείγμα της λεγόμενης αναγέννησης της αυτοκρατορικής δυναστείας των Μακεδόνων. Στο κέντρο του τρούλου, μέσα σε δόξα, παριστάνεται ο Χριστός καθισμένος σε ουράνιο τόξο, ενώ γύρω του εικονίζονται η Παναγία με υψωμένα χέρια σε στάση δέησης και οι Απόστολοι του Χριστού σκαρφαλωμένοι σε βράχους του Όρους των Ελαιών.

Η πλειονότητα των τοιχογραφιών χρονολογείται στον 11ο αιώνα μΧ. ενώ η γλυπτή διακόσμηση του ναού ολοκληρώθηκε ύστερα από αρκετές διαδοχικές φάσεις.

Στην Αγία Σοφία, την περίοδο που λειτουργούσε ως χριστιανικός ναός, φυλαγόταν σε λάρνακα στη δεξιά πλευρά του Ιερού Βήματος το λείψανο του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Είχε υπάρξει Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης από το 1346 και αναγέννησε πνευματικά την πόλη. Όταν πέθανε, ενταφιάσθηκε στον καθεδρικό Ναό της Αγίας Σοφίας και δέκα χρόνια μετά ανακηρύχτηκε Άγιος με πράξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Αργότερα, το λείψανο του μεταφέρθηκε στον παραθαλάσσιο ναό του Αγίου Δημητρίου που καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1890.

Η μετατροπή σε καθολικό ναό κι έπειτα σε τζαμί

Το 1204, όταν με την Δ΄ Σταυροφορία κυριεύθηκε η πόλη από τους σταυροφόρους, η Αγία Σοφία μετατράπηκε στον καθολικό καθεδρικό ναό της Θεσσαλονίκης[2], κατάσταση που διήρκησε μέχρι το 1224 όταν η πόλη κατελήφθη από τα στρατεύματα του δεσποτάτου της Ηπείρου.

Η ακριβής χρονολογία της μετατροπής του ναού σε τζαμί είναι ασαφής. Τοποθετείται πάντως στο διάστημα μεταξύ 1524 και 1589, με πολλούς να θεωρούν το 1524 ως την πιο πιθανή χρονολογία. Το βέβαιο είναι ότι η μετατροπή του ναού σε μουσουλμανικό τέμενος δεν έγινε αμέσως μετά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους το 1430, αλλά πολύ αργότερα τον 16ο αιώνα, στα χρόνια του σουλτάνου Σουλεϊμάν.

Όσο λειτουργούσε σαν τζαμί, πήρε το όνομα «Αγιά Σοφιά τζαμί» (Aya Sofia) και έτσι ονομαζόταν από τους Τούρκους. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, κατασκευάστηκε στη δυτική πλευρά ένα περιστύλιο βασισμένο σε κίονες (προστώο), πάνω σε ίχνη παρόμοιου παλιού κτίσματος, το οποίο αποξηλώθηκε αργότερα.

Η ιστορία του ναού στη σύγχρονη εποχή

Στη μεγάλη πυρκαγιά του 1890, κατά την οποία κάηκαν 2.000 περίπου κτίσματα στον κεντρικό τομέα της πόλης, ο ναός της Αγίας Σοφίας υπέστη πολύ σοβαρές ζημιές.

Το 1907-1909 έγιναν αναστηλωτικές εργασίες υπό την επίβλεψη του βυζαντινολόγου Καρόλου Ντηλ (Charles Diehl), ενώ το 1909 άρχισαν νέες εργασίες, τόσο στο κτήριο όσο και στον περιβάλλοντα χώρο με επιβλέποντα τον Ιταλό αρχιτέκτονα Pierro Arrigoni. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1911, με στόχο να συμπέσουν με την επίσκεψη του Τούρκου σουλτάνου Μεχμέτ Ρεσάτ Ε’ στις 27 Μαΐου 1911.

Ως μουσουλμανικό τέμενος, λειτούργησε έως την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό στρατό το 1912, οπότε ξανάγινε χριστιανικός ναός.

Ο Ναός υπέστη σοβαρές ζημιές από τον σεισμό του 1978. Η αποκατάστασή τους διήρκεσε περίπου είκοσι χρόνια, ο δε τρούλος αποκαταστάθηκε το 1980. Το 1981 βρέθηκαν πίσω από τα στασίδια του δεξιού χορού τα λείψανα του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Βασιλείου (9-10ος μ.Χ αι.).

Είναι ένα από τα πολλά μνημεία της Θεσσαλονίκης τα οποία συμπεριλήφθηκαν στην Παγκόσμια Λίστα Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco το 1988.