Εξαιρετικό μάθημα για την λογοτεχνική γραφή από τον Κλάουντιο Μάγκρις

Σε ένα υποδειγματικό μάθημα για τη λογοτεχνική γραφή εξελίχθηκε η διάλεξη του Ιταλού συγγραφέα Κλάουντιο Μάγκρις, ίσως ενός από τους τελευταίους μεγάλους συγγραφείς του 20ου αιώνα. Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε στο Ωδείο Αθηνών (3/4) και στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του προγράμματος Αθήνα Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018.

Ο Κλαούντιο Μάγκρις, γεννημένος το 1939 στην πολυεθνική, πολύγλωσση και πολυπολιτισμική Τεργέστη, όπου ζει και εργάζεται ως καθηγητής της Γερμανικής Λογοτεχνίας, είναι ένας πραγματικός λόγιος του οποίου η φωνή ακόμη και στις δημοσιογραφικές επιφυλλίδες του έχει ιδιαίτερο βάρος και σημασία για την ανάλυση και κατανόηση των καιρών μας. Βαθύς γνώστης της λογοτεχνίας, ιστορίας και πολλών άλλων τομέων των ανθρωπιστικών επιστημών κατορθώνει να προσδώσει σε όλα του τα γραπτά έναν χαρακτήρα ανώτερα πνευματικό και διεισδυτικό, συνδυάζοντας τη διαχρονία και τη συγχρονία του λόγου και της σκέψης.

Κατά γενική ομολογία, ο Μάγκρις είναι ένας συγγραφέας που κατορθώνει με το έργο του να σαγηνεύσει τον αναγνώστη υπερβαίνοντας τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στην ιστορική βεβαιότητα των γεγονότων, των προσώπων και το λογοτεχνικό εφεύρημα, συνταιριάζοντας διαρκώς τους διακριτούς χρόνους και χώρους μέσα στο έργο του και με τον τρόπο αυτό να συνυφαίνει το πραγματικό με το φανταστικό σε μία αποδεκτή ενότητα.

Την εκδήλωση στο Ωδείο προλόγισε η διευθύντρια του Ιταλικού Ινστιτούτου Αθηνών (υπό την αιγίδα του οποίου τελούσε η διάλεξη) κα ‘Αννα Μοντάβιο, η οποία αναγνώρισε στο πρόσωπο του Κλάουντιο Μάγκρις μία προσωπικότητα που ενσαρκώνει «μία από τις υψηλότερες μορφές του διαλόγου ανάμεσα στην ιταλική κουλτούρα και το εξωτερικό», καθώς ξεκινώντας από τη γενέτειρά του Τεργέστη, το έργο του εξακτινώνεται, δείχνοντας τη σύγκρουση του ανθρώπου, της ιστορίας και της καθημερινότητας.

Την παρουσίαση του γενικότερου έργου του Ιταλού συγγραφέα σκιαγράφησε ο κριτικός Αναστάσης Βιστωνίτης, επισημαίνοντας τα στοιχεία που καθιστούν τον Μάγκρις έναν από τους σπουδαιότερους συγγραφείς της δυτικής Ευρώπης. Όπως τόνισε ο ίδιος, η καταγωγή του Μάγκρις από την Τεργέστη έχει πολύ μεγάλη σημασία για το έργο του, τόσο στο επίπεδο της μυθοπλασίας, όσο και της έρευνας. Ο συγγραφέας, κάνοντας με πολλούς τρόπους την Τεργέστη το κέντρο της αφήγησής του αναδεικνύει την πόλη του, διαψεύδοντας τη κρίση της Τζανετ Μόρις, η οποία έλεγε πως η Τεργέστη είναι μία πόλη που βρίσκεται στο πουθενά. Απεναντίας μέσα από το έργο του Μάγκρις, η Τεργέστη γίνεται μία πόλη που βρίσκεται παντού. Ο κριτικός του έργου του Μάγκρις πρόσθεσε πως οι επισκέπτες της πόλης, δεν θα πρέπει να περιορίζονται πλέον στη γνωστή διαδρομή του Τζέιμς Τζόις, του μεγάλου συγγραφέα του ‘Οδυσσέα’ όταν την επισκέπτονται, αλλά θα πρέπει να προσθέτουν στην περιήγησή τους και τη διαδρομή του Μάγκρις.

Στη συνέχεια, η διάλεξη του Κλάουντιο Μάγκρις περιστράφηκε στην ανάλυση του τρόπου που εμπνεύστηκε, κυοφόρησε και δημιούργησε τα δύο τελευταία του μυθιστορήματα που εκδόθηκαν στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Καστανιώτη, «Μία ‘Αλλη Θάλασσα» και «Υπόθεση Αρχείου». Το πρώτο αναφέρεται στην ιστορία της παράξενης αποδημίας ενός ανθρώπου από την πρώην αυστροουγγρική Γκορίτσια στους αντίποδες της Αργεντινής και της επιστροφής του ενώ ο αιώνας του έχει διασχίσει το τέλος της αυτοκρατορίας, τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, φέροντας μέσα του το δίδαγμα της τελειότητας–όπως και ο μεγάλος του μέντορας, ο αυτόχειρας φιλόσοφος Κάρλο Μικελστάντερ, συγγραφέας του έργου «Πειθώ και Ρητορική». Στο δεύτερο μυθιστόρημα κεντρικό ρόλο παίζει η έννοια του Αρχείου, με επίκεντρο ένα πρώην εργοστάσιο ρυζιού, που είχε μετατραπεί στη διάρκεια του πολέμου σε κρεματόριο, το οποίο ο ήρωας της ιστορίας πασχίζει να το μετατρέψει σε Μουσείο Πολέμου, θυσιάζοντας την προσωπική του ζωή και της οικογένειάς του για να ανακαλύψει μία κρυμμένη αλήθεια για την ενοχή των δημίων και των συνεργατών τους.

Ήδη από την αρχή της ομιλίας του, ο Μάγκρις αναφέρθηκε στην επικοινωνία του δημιουργού με το κοινό διαμέσου της εκφραστικής δύναμης του μεταφραστή γιατί κατ’ αυτόν «η μετάφραση είναι ουσιαστικά μία έκφραση. Μαζί με τον συγγραφέα εκφράζει κάτι δικό του και ο μεταφραστής».

Ο Κλάουντιο Μάγκρις εξέφρασε τον αρχικό δισταγμό του να μιλήσει για τη σημασία της ελληνικής αρχαιότητας στη λογοτεχνία. Κύριος λόγος, όπως τόνισε ήταν επειδή σχεδόν δεν απομένει να πει κάποιος κάτι παραπάνω για να αποδείξει τη μεγαλοσύνη του ελληνικού πνεύματος, τα αξεπέραστα δημιουργήματα του σε όλους τους γνωστικούς τομείς και για τους ασύγκριτους και πρωτότυπους συγγραφείς, που έχουν καθορίσει το πνεύμα της, αλλά και την παγκόσμια κληρονομιά. «Σκεφτείτε τι έχουν προσφέρει σε τόσους τομείς όλοι εκείνοι οι τιτάνες του πνεύματος, που ακόμη και οι συγγραφείς κατοπινοί μνημονεύουν τα παραδείγματα και τους λογοτεχνικούς τους τόπους. Οι προσωπικότητες εκείνες είναι υπερπροσωπικότητες», τόνισε ενδεικτικά.

Επιπλέον, πρόσθεσε, ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος να αφήσει αμνημόνευτο κάτι από τη μεγαλειότητα της ελληνικής διανόησης, την παντοτινή επικαιρότητα των νοημάτων που έχουν μεταδώσει.

Για τον Μάγκρις παντοτινή είναι η ζωντάνια των ελληνικών πνευματικών επιτευγμάτων, όπως πχ. η μορφή του Οδυσσέα, « πάντοτε επίκαιρη ακόμη και στην προβολή του στο μέλλον, όπως στην περίπτωση του Χάρολντ Μπλουμ στον Οδυσσέα του Τζόις». Ο ομιλητής επεσήμανε ακόμα,πως μέσα στην αφήγηση της Ιλιάδας, διατυπώνονταν οι στέρεες αξίες στην εποχή του Ομήρου, στην Οδύσσεια όμως υπάρχει ένας ήρωας που δεν ριψοκινδυνεύει, ακόμη κι όταν χρειάζεται να πληρώσει ένα τίμημα για την επιστροφή του, παλεύοντας με τα στοιχεία και τις αντιξοότητες. Είναι ένας ήρωας που επιστρέφει αλλά δεν επιστρέφει ακόμη, όπως κατ’ αναλογία γίνεται και με τον Μπλουμ, που μέσα από τις προσωπικές και οικογενειακές του περιπέτειες επιστρέφει στον εαυτό του και στρέφει το βλέμμα του στο εσωτερικό του και στις αξίες του.

Παράλληλα, υπενθύμισε ο Κ.Μάγκρι πως και ο τελευταίος μεγάλος κλασσικισμός, ο γερμανικός, γεννιέται από την αντιπαράθεση με την αρχαιότητα. «Ο Σλέγκελ και οι άλλοι πρωτεργάτες του χωρίς τη μελέτη των αρχαίων δεν θα έφθαναν στα λογοτεχνικά ύψη εκείνα που πάτησαν και έτσι θα είχαμε τη μεγάλη αυτή λογοτεχνία».

Μοιραία, η ομιλία του Μάγκρις επανήλθε και στην αγαπημένη του Τεργέστη, η οποία όταν μικρό λιμάνι μετατράπηκε σε porto franco(κατά το lingua franca, οικουμενικό) και ιταλοποιείται,όπως είπε, γρήγορα, παρά τα επώνυμα δηλωτικά των διαφορετικών εθνοτήτων της που εξακολουθούν να επιβιώνουν και μέσα στα οποία υπάρχει έντονη και η ελληνική παρουσία–όπως και στην πλούσια αρχιτεκτονική της πόλης. Μάλιστα, ο Ιταλός συγγραφέσς υπενθύμισε ότι πολλά μέλη της ελληνικής κοινότητας- ίσως η πιο ζωντανή και πιο μυθική του πολυπολιτισμικού, πολύγλωσσου Τριέστε – είχε κρατήσει παράλληλα με την ιταλική και την ελληνική υπηκοότητα.

Επίσης, ο ίδιος επανέλαβε πως μέσα στα βιβλία του επανέρχονται πολλοί από τους αρχέγονους της παγκόσμιας λογοτεχνίας αρχαιοελληνικοί μύθοι και παραδειγματικές προσωπικότητες. «Ιδίως στο βιβλίο «Μία άλλη θάλασσα» όπου εμπερικλείεται η ελληνική φράση «Αρετή τιμήν φέρει», που καθορίζει το πνεύμα του.

Ο Μάγκρις με αφορμή την «Υπόθεση Αρχείου» αναφέρθηκε στο κεφαλαιώδες πρόβλημα της λογοτεχνίας, του πώς, δηλαδή, μπορείς να συνδυάσεις όλες τούτες τις ζωές και τις πληροφορίες σε χρόνο και χώρο. Κατά δεύτερον πώς να το εξιστορήσεις, πού να βρεις το κλειδί ώστε να το διηγηθείς με τρόπο οργανωμένο και να αισθανθείς την αφηγηματική λογοτεχνικότητα, «να ριχθείς στο χάος, όχι για την αγάπη του χάους αλλά για να σωθείς».

Ο Μάγκρις αναφέρθηκε επίσης στο ζήτημα της λογοτεχνικότητας της γλώσσας: όπως επεσήμανε στον19ο αιώνα οι συγγραφείς μπορούσαν να χρησιμοποιούν την ίδια γλώσσα στα μυθιστορήματα και στα πολιτικά τους γραπτά, όπως πχ ο Ουγκώ, που έγραφε με την ίδια γλώσσα τα λογοτεχνικά του έργα και τους λιβέλους του κατά του βασιλιά, ενώ αυτό θα ήταν αδύνατον για τον Κάφκα της Πράγας, που θα ήταν αδιανόητο να γράψει με το ίδιο ύφος τη «Μεταμόρφωση» και μία δήλωση αλληλεγγύης στον αγώνα μίας επαγγελματικής ομάδας.

Όπως τόνισε ο μεγάλος Ιταλός συγγραφέας, ο δημιουργός έχει παντοτινά το πρόβλημα πως να αποδώσει μία ιστορία ενός ανθρώπου που δεν είναι βιογραφική. Όμως χωρίς αυτές τις μικρές βιογραφίες ο συγγραφέας είναι ανήμπορος γιατί έχει ανάγκη από την παρατήρηση μίας προσωπικότητας, από ένα ανθρώπινο πρότυπο για να στηρίξει την εξέλιξη της γραφής και της ιστορίας.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ