Μιχαήλ Γκορμπατσόφ: Δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε να ζούμε έτσι

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος  (1985-1991) και πρόεδρος (1989-1991) της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην όλη διαδικασία κατάρρευσης της υπερδύναμης.

Υπήρξε εκείνος που συνυπέγραψε με τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Ρόναλντ Ρίγκαν, τη συμφωνία καταστροφής των πυρηνικών πυραύλων μέσου βεληνεκούς, μια συμφωνία που σηματοδότησε κατ’ ουσίαν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Επίσης, ήταν εκείνος που απέσυρε τα σοβιετικά στρατεύματα από το Αφγανιστάν το 1988-1989, θέτοντας ένα τέλος στην κατοχή που είχε διαρκέσει εννέα χρόνια.

Εξάλλου, οι περιβόητες μεταρρυθμίσεις του, γνωστές στη Δύση ως «γκλάσνοστ» (διαφάνεια) και «περεστρόικα» (ανοικοδόμηση, αναδιάρθρωση), συντέλεσαν εκ των πραγμάτων στην υπονόμευση του σοβιετικού καθεστώτος, καθώς εξασφάλισαν πραγματικές ελευθερίες για τους πολίτες του γιγαντιαίου κράτους και, σε συνδυασμό με τον εκδημοκρατισμό και την αποκέντρωση των εξουσιών, έδωσαν τη δυνατότητα σε ορισμένες σοβιετικές σοσιαλιστικές δημοκρατίες (Αζερμπαϊτζάν, Γεωργία, Ουζμπεκιστάν) να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους.

Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του τον Αύγουστο του 1991, και καθώς η ρωσική κυβέρνηση υποκαθιστούσε πλέον τη σοβιετική, ο Γκορμπατσόφ προέβη στη διάλυση της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Στις 21 Δεκεμβρίου 1991 έντεκα πρώην σοβιετικές δημοκρατίες υπέγραψαν τη Συνθήκη της Άλμα Άτα (Αλμάτι) στο Καζακστάν, που προέβλεπε την ίδρυση της Κοινοπολιτείας των Ανεξάρτητων Κρατών.

Σε λόγο που εκφώνησε τα Χριστούγεννα του 1991, ο Γκορμπατσόφ, ο οποίος είδε εντέλει τις εξελίξεις να τον ξεπερνούν και να ανατρέπουν τους όποιους σχεδιασμούς του, ανέφερε μεταξύ άλλων τα εξής:

«[…] Τα γεγονότα πήραν διαφορετικό δρόμο. Υπερίσχυσε η πολιτική του διαμελισμού της χώρας και της διάλυσης του κράτους, με την οποία δεν μπορώ να συμφωνήσω. Και μετά τη διάσκεψη της Άλμα Άτα και τις αποφάσεις που ελήφθησαν εκεί, η θέση μου σε αυτό το θέμα δεν άλλαξε. Έτσι κι αλλιώς, είμαι πεπεισμένος ότι αποφάσεις τέτοιου μεγέθους πρέπει να λαμβάνονται με βάση την έκφραση της λαϊκής θέλησης.

[…] Η μοίρα το ήθελε και όταν βρέθηκα επικεφαλής του κράτους ήταν κιόλας ξεκάθαρο ότι δεν πήγαιναν όλα καλά στη χώρα. Υπάρχουν τα πάντα από την άποψη του φυσικού πλούτου, και ο Θεός μάς έχει δώσει πολλή ευφυΐα και ταλέντο, και όμως ζούσαμε πολύ χειρότερα από τις ανεπτυγμένες χώρες και συνεχίζουμε να υστερούμε όλο και περισσότερο.

Ο λόγος ήταν ξεκάθαρος: η κοινωνία ασφυκτιούσε στη μέγγενη του γραφειοκρατικού συστήματος, καταδικασμένη να υπηρετεί την ιδεολογία και να επωμίζεται το τρομερό βάρος του εξοπλιστικού αγώνα. Είχε φθάσει στο όριο των δυνατοτήτων της. Όλες οι προσπάθειες για επιμέρους μεταρρυθμίσεις, και είχαν υπάρξει πολλές, απέτυχαν η μια μετά την άλλη. Η χώρα έχανε την προοπτική της. Δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε να ζούμε έτσι. Τα πάντα έπρεπε να αλλάξουν ριζικά.

Η διαδικασία αναγέννησης της χώρας και οι ριζικές αλλαγές στον κόσμο αποδείχθηκαν πολύ πιο περίπλοκες απ’ όσο μπορούσε κανείς να περιμένει. Παρ’ όλα αυτά, όλα όσα έγιναν πρέπει να λάβουν τη μνεία που τους αξίζει. Η κοινωνία αυτή απέκτησε ελευθερία, απελευθερώθηκε πολιτικά και πνευματικά, κι αυτό είναι το πρώτιστο επίτευγμα που δεν έχουμε ακόμη συνειδητοποιήσει εντελώς, επειδή δεν έχουμε μάθει να χρησιμοποιούμε την ελευθερία.

Εντούτοις, το έργο που επιτεύχθηκε είναι ιστορικής σημασίας. Το απολυταρχικό σύστημα που στερούσε από τη χώρα την ευκαιρία να προοδεύσει και να ευημερήσει έχει εξολοθρευτεί. […] Ελεύθερες εκλογές, ελευθερία του Τύπου, θρησκευτικές ελευθερίες, αντιπροσωπευτικά όργανα εξουσίας, πολυκομματικό σύστημα έγιναν πραγματικότητα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα αναγνωρίζονται ως ύψιστη αρχή.

[…] Ζούμε σε ένα νέο κόσμο. Ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε, ο εξοπλιστικός ανταγωνισμός σταμάτησε, όπως σταμάτησε και ο παρανοϊκός μιλιταρισμός που κατασπάραξε την οικονομία μας, τη δημόσια ψυχή και την ηθική μας. Η απειλή ενός παγκοσμίου πολέμου εξαλείφθηκε.

[…] Όλες αυτές οι αλλαγές απαιτούσαν τεράστια προσπάθεια. Επιτεύχθηκαν με οξεία μάχη, με αυξανόμενη αντίσταση από τις παλαιές, τις παρωχημένες δυνάμεις. Το παλαιό σύστημα κατέρρευσε προτού το νέο προλάβει να αρχίσει να λειτουργεί, και η κρίση στην κοινωνία οξύνθηκε περισσότερο.

[…] Αφήνω τη θέση μου με ανησυχία αλλά και με ελπίδα, με πίστη σε εσάς, στη σοφία σας και στη δύναμη του πνεύματός σας. Είμαστε οι κληρονόμοι ενός μεγάλου πολιτισμού, και η αναγέννησή του σε μια νέα, σύγχρονη και αξιοπρεπή ζωή εξαρτάται τώρα από τον καθέναν μας.

Ορισμένα λάθη σίγουρα θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί, πολλά πράγματα θα μπορούσαν να είχαν γίνει καλύτερα, αλλά είμαι σίγουρος ότι αργά ή γρήγορα οι κοινές μας προσπάθειες θα καρποφορήσουν, τα έθνη μας θα ζήσουν σε μια κοινωνία ευημερίας και δημοκρατίας».