Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, το βάθος και η δύναμη της θεολογικής σκέψης (Μέρος Β’)

Ο Ξενοφάνης διατύπωνε τις σκέψεις και τα συναισθήματά του σε ελεγειακή μορφή, αλλά στους Σίλλους (σατιρικά, σκωπτικά ποιήματα) του, που περιείχαν δριμύτατες επιθέσεις εναντίον ξεπερασμένων και ψεύτικων αξιών, δημιούργησε ιδιότυπα εξάμετρα ποιήματα διανθισμένα με ιάμβους.

Μολονότι ο Διογένης ο Λαέρτιος παραδίδει ότι ο Ξενοφάνης απήγγελλε και ο ίδιος τα ποιήματά του, δεν είμαστε σε θέση να τον θεωρήσουμε γι’ αυτό έναν περιπλανώμενο ραψωδό και να σχηματίσουμε μια καθαρή εικόνα για την κοινωνική θέση του. Πάντως, σε μια ωραία ελεγεία του, δηλωτική ως ένα βαθμό της προσωπικότητάς του, ο ποιητής αναφέρεται στη λαμπρότητα ενός καλώς οργανωμένου συμποσίου, με κυρίαρχα στοιχεία την εορταστική ατμόσφαιρα, τα όμορφα λόγια και την οινοποσία με μέτρο.

Η νηφάλια και καθαρή γλώσσα των σωζόμενων στίχων του Ξενοφάνη δε φανερώνει ένα μεγάλο ποιητή. Η πλατιά επίδραση που άσκησε ο άνθρωπος αυτός πρέπει να αναζητηθεί στο βάθος και τη δύναμη της θεολογικής σκέψης του.

Κατά τον Ξενοφάνη, οι ομηρικοί θεοί, οι κλέφτες και πόρνοι θεοί του έπους, είναι κατασκευάσματα των ανθρώπων. Τα βόδια και τα λιοντάρια, αν είχαν χέρια, θα έπλαθαν θεούς καθ’ ομοίωσίν τους, κατά τον ίδιον τρόπο που οι μεν Αιθίοπες παριστάνουν τους θεούς τους μελαψούς και με πλακουτσωτή μύτη, οι δε Θρακιώτες γαλανομάτηδες και πυρρόξανθους.

Σε μια καινοφανή για τον πρώιμο ελληνισμό σύλληψη, ο Ξενοφάνης απορρίπτει τη φενάκη της λαϊκής θρησκείας περί ανθρωπομορφισμού, εγκαταλείπει δηλαδή κάθε ανθρωπόμορφη παράσταση του θεού, και βάζει στη θέση της ένα ανώτατο, ύψιστο ον, που επενεργεί έξωθεν στον κόσμο.

Στην πραγματικότητα υπάρχει ένας και μόνος θεός, ο πιο μεγάλος, που βλέπει και ακούει τα πάντα. Χωρίς προσπάθεια, ο θεός αυτός τα τραντάζει όλα με τη δύναμη του πνεύματος, στηριγμένος στον εαυτό του, ακίνητος, καθώς η κίνηση δεν ταιριάζει στο μεγαλείο του — εδώ αναγγέλλεται το πρώτον κινούν ακίνητον (ο ακίνητος κινητής) του Αριστοτέλη.

Αξιοσημείωτο είναι επίσης το συμπέρασμα του Ξενοφάνη ότι υπήρξε μια περίοδος κατά την οποία η γη είχε κατακλυστεί από τη θάλασσα, με την εναλλαγή πλημμύρας και ξηρασίας να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη δική του κοσμοαντίληψη.

Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, το βάθος και η δύναμη της θεολογικής σκέψης (Μέρος Α’)