Εξ απαλών ονύχων και εξ όνυχος τον λέοντα

Μια από τις πλέον κλασικές περιπτώσεις παρερμηνείας μιας τυποποιημένης έκφρασης στη νέα ελληνική γλώσσα είναι αυτή που αφορά το λίγο-πολύ γνωστό σε όλους μας εξ απαλών ονύχων. Η εν λόγω φράση χρησιμοποιείται μεν αρκετά συχνά, αλλά κατά κανόνα με λανθασμένο τρόπο.

Το εξ απαλών ονύχων αποτελεί δάνειο από τη λατινική γλώσσα, και πιο συγκεκριμένα από τις «Ωδές» του Οράτιου, του μεγάλου λατίνου ποιητή του 1ου αιώνα π.Χ. Εκεί απαντά η φράση de tenero ungui, που σημαίνει κυριολεκτικά εξ απαλών ονύχων, από την ηλικία δηλαδή κατά την οποία τα νύχια του παιδιού είναι ακόμη απαλά, τρυφερά (το μεν επίθετο tener σημαίνει απαλός, μαλακός ή τρυφερός, το δε ουσιαστικό unguis σημαίνει όνυξ, όνυχας ή νύχι).

Κατ’ επέκταση, η φράση εξ απαλών ονύχων δηλώνει κάτι που γίνεται από την τρυφερή, νηπιακή ή παιδική ηλικία, από πολύ μικρή ηλικία, από πολύ νωρίς, παιδιόθεν: «Οι στενές σχέσεις που έχω με τους περισσότερους συναδέλφους μου οφείλονται στο γεγονός ότι γνωριζόμαστε εξ απαλών ονύχων», «Είμαι της γνώμης ότι οι βάσεις για τη συγκρότηση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας πρέπει να τίθενται εξ απαλών ονύχων», «Εξ απαλών ονύχων είχε έντονη κλίση προς τη μουσική και τη ζωγραφική».

Εντούτοις, πολλοί απ’ όσους κάνουν χρήση της φράσης εξ απαλών ονύχων θεωρούν ότι αυτή ισοδυναμεί με το επίρρημα ακροθιγώς, δηλαδή δηλώνει κάτι που γίνεται επιφανειακά, επιπόλαια ή επιδερμικά, χωρίς εμβάθυνση, ανάλυση ή ακρίβεια. Έτσι, διαβάζουμε και ακούμε ευτράπελα όπως τα ακόλουθα: «Συζητήσαμε το πρόβλημα εξ απαλών ονύχων, καθώς δεν είχαμε το χρόνο να μπούμε σε λεπτομέρειες», «Η εξ απαλών ονύχων προσέγγιση του θέματος με εξόργισε».

Στη νέα ελληνική γλώσσα χρησιμοποιείται και μια ακόμη φράση που περιλαμβάνει το ουσιαστικό όνυξ (όνυχας). Αυτή είναι η παροιμιώδης φράση εξ όνυχος τον λέοντα, που αποδίδεται στον Αλκαίο, τον σπουδαιότερο (μαζί με τη Σαπφώ) εκπρόσωπο της αιολικής λυρικής ποίησης (7ος-6ος αιώνας π.Χ.).

Εάν προσθέσουμε στην ανωτέρω φράση το ρήμα που εννοείται, δηλαδή το τεκμαίρομαι (συνάγω, συμπεραίνω, κρίνω, σχηματίζω γνώμη από ορισμένα σημεία και δεδομένα), θα αντιληφθούμε καλύτερα το νόημά της.

Η κυριολεκτική σημασία της φράσης εξ όνυχος τον λέοντα (τεκμαίρομαι) είναι η εξής: από τον όνυχα (το νύχι) και μόνο συμπεραίνουμε ότι είναι λιοντάρι, δε χρειάζεται να δούμε ολόκληρο το βασιλιά των ζώων.

Με τη μεταφορική χρήση της φράσης εξ όνυχος τον λέοντα δηλώνουμε ότι ακόμη και από την ελάχιστη ένδειξη είναι δυνατόν να διαγνώσουμε την ταυτότητα και το χαρακτήρα ενός προσώπου, από το παραμικρό χαρακτηριστικό μπορούμε να σχηματίσουμε γνώμη για κάτι ή και να καταλάβουμε ποιον έχουμε απέναντί μας, από μια μικρή ή και ασήμαντη λεπτομέρεια μπορούμε να συναγάγουμε ένα γενικό συμπέρασμα.

Ιδού και το σχετικό παράδειγμα: «Από τις πρώτες κιόλας σελίδες της οικονομικής ανάλυσής του αντιλήφθηκα τον πλούτο και την ορθότητα των επιχειρημάτων του. Ας μην ξεχνάμε: εξ όνυχος τον λέοντα».