Ο Θ.Τσαπακίδης και η Δ.Σεραφείδου μιλούν για το «Υπέρ αδυνάτου»

Μια συνάντηση του Λυσία με τον Ντεγκά. Ο λόγος Υπέρ του αδυνάτου στο στόμα της Μικρής χορεύτριας δεκατεσσάρων ετών. Ένας ανάπηρος, μπροστά στη Βουλή, κατηγορούμενος, αγωνίζεται για την αξιοπρέπεια που δικαιούται. Μια μαθητευόμενη χορεύτρια εκτίθεται σαν «τέρας» μέσα στο κλουβί, ερήμην της. Είναι μικροί, ταπεινοί, ουσιαστικά ανώνυμοι. Θα κατηγορηθούν για αυθάδεια, αλαζονεία. Αλλά στέκουν στα πόδια τους και «εκτίθενται», από θέση ασθενή, αξιώνοντας προσοχή, σεβασμό, χώρο. Αναγκασμένοι να υπερασπιστούν μόνοι τον εαυτό τους (αυτή βουβά, αυτός με δάνεια ευφράδεια), διεκδικούν μια θέση κάτω από τον ήλιο.

Ο λόγος Υπέρ αδυνάτου του Λυσία γράφτηκε μετά την πτώση των Τριάκοντα Τυράννων (403 π.Χ.) και εκφωνήθηκε στη Βουλή των Αθηναίων, από έναν ανάπηρο και άπορο (αδύνατο) πολίτη, για να υπερασπιστεί το δικαίωμά του στο επίδομα που του παρείχε η πόλη.

Το γλυπτό Μικρή χορεύτρια δεκατεσσάρων ετών του Ντεγκά εκτέθηκε πρώτη φορά το 1881 στο Salon des Indépendants μέσα σε μια γυάλινη προθήκη, όπως τα «αξιοπερίεργα» των Μουσείων Φυσικής Ιστορίας. Η «ασχήμια» του προκάλεσε σκάνδαλο στο φιλότεχνο κοινό. Το έργο σηματοδότησε βαθιά ρήξη στην ιστορία της γλυπτικής.

Η παράσταση αρθρώνεται σε τρία επίπεδα που τέμνονται, τον ηθοποιό / περφόρμερ, τον «υπόδικο» και το έκθεμα. Κοινό στοιχείο, η εκούσια, η αναγκαστική και η διαμεσολαβημένη έκθεση. Και η διεκδίκηση του ατομικού χώρου. Μια συνάντηση ανάμεσα στον ερμηνευτή, τον ανάπηρο και το κέρινο ομοίωμα που ερευνά τα όρια της τέχνης, της δημοκρατίας και της ανθρώπινης κατάστασης.

Ο Υπέρ αδυνάτου λόγος του Λυσία αποτελεί λαμπρό δείγμα χρήσης του ορθού λόγου που θα κυριαρχούσε για τους επόμενους πολλούς αιώνες κατά τη δόμηση και την άνθηση του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού.

Το γλυπτό Μικρή χορεύτρια του Ντεγκά συνιστά ένα από τα πρώτα δείγματα τέχνης που μιλά για την κατάρρευση των αξιών και της εικόνας του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού και των προβλημάτων που δημιούργησε αυτός ο πολιτισμός.

Ο Θανάσης Τσαπακίδης, υπεύθυνος για τη σκηνοθεσία και η Δέσποινα Σαραφείδου που ερμηνεύει μας μιλούν για το έργο αλλά και την υπεράσπιση των αδυνάτων.

Πως συνδέεται ο λόγος του Λυσία με την Μικρή Χορεύτρια του Ντεγκά στην παράστασή σας;

Τσαπακίδης: Στην αρχαία Αθήνα, οι «αδύνατοι» (ανάπηροι και οικονομικά ασθενείς) πολίτες ελάμβαναν ένα επίδομα. Οποιοσδήποτε πολίτης μπορούσε να καταγγείλει έναν «αδύνατο», αν θεωρούσε ότι κακώς το έπαιρνε. Αυτή είναι η περίπτωση του «αδύνατου» για τον οποίο έγραψε τον συγκεκριμένο του λόγο ο Λυσίας, και τον οποίο –υποθέτουμε– εκφώνησε ο ανάπηρος στη Βουλή των πεντακοσίων (το αρμόδιο δικαστήριο). Στα τέλη του 19ου αιώνα, στο Παρίσι, ο Ντεγκά εξέθεσε το άγαλμα «Μικρή χορεύτρια δεκατεσσάρων ετών», που, αναπαριστούσε μια χορεύτρια της όπερας, θέμα που κατακρίθηκε ως ανάρμοστο. Τόσο η χορεύτρια, όσο και ο «αδύνατος» εκτέθηκαν. Εκεί βρίσκεται η σύνδεση, στην έκθεση…

Σεραφείδου: Τόσο ο αδύνατος (ανάπηρος και άπορος) που εκφωνεί το λόγο του Λυσία όσο και η μικρή χορεύτρια βρίσκονται σε συνθήκη έκθεσης. Από τη θέση αυτή, «γυμνοί» ενώπιον της κρίσης και της κριτικής των θεσμικών άλλων, προβάλλουν και υπερασπίζονται τον εαυτό. Παράλληλα, η διεκδίκησή τους δεν εκφέρεται με όρους στεγνής ατομικότητας. Όντας ανώνυμοι, αποτελούν τον έναν από τους πολλούς που βρίσκονται σε θέση ασθενή, σε κατάσταση «κατωτερότητας».

Αντίστοιχα, ο ερμηνευτής που αναλαμβάνει, μέσω μιας εκούσιας έκθεσης, να εκφράσει το πάσχον σώμα και να κοινωνήσει το αίτημα του αδύνατου, είναι κάποιος που λέει «θα σταθώ απέναντι» ώστε να προκύψει η θεατρική λειτουργία. Υπό την έννοια αυτή, γίνεται το όχημα επικοινωνίας μιας κοινότητας προσώπων.

Είναι η υπεράσπιση των αδυνάτων το διαχρονικότερο ερώτημα / διακύβευμα;

Τσαπακίδης: «Το πάλαι εν Αθήναις δεν υπήρχον ούτε πτωχοκομεία ούτε νοσοκομεία ούτε τα άλλα σήμερον πολυάριθμα ευεργετικά ιδρύματα• ως εκ τούτου οι Αθηναίοι είχον ψηφίσει δια νόμου να παρέχουν χρηματικόν τι βοήθημα εις πάντα αδύνατον πολίτη», γράφει ο Κ. Κοσμάς στην εισαγωγή του «Υπέρ του αδυνάτου», στο σχολικό βιβλίο (δια την Ε΄ τάξη των Γυμνασίων νέου τύπου), το 1946. Η Μίτση Π. που διέσωσε το βιβλίο (ψηφιοποιημένο πλέον από το ΙΕΠ) σημείωνε –άγνωστο πότε– στη λευκή σελίδα, στην αρχή του βιβλίου: «Μπούρδες Γεωργία ακούς; Μίτση».

Σεραφείδου: Είναι οπωσδήποτε το σημείο όπου δοκιμάζεται και αποδεικνύεται η περίφημη ανθρωπινότητά μας. Από κάθε άποψη, είναι η λυδία λίθος σε επίπεδο πολιτειακό, όσον αφορά την ισονομία και την κοινωνική μέριμνα, αλλά και σε εξατομικευμένο επίπεδο – πώς καθένας από εμάς αντιλαμβάνεται την ύπαρξη του αδύνατου, του διαφορετικού άλλου, εάν του προσφέρει το σεβασμό που δικαιούται, πόσο επίσης καθένας από εμάς, βγαίνοντας από τα στενά όρια της ατομικής ευζωίας, κινητοποιείται για τον άλλο που βρίσκεται σε κατάσταση ανάγκης, κατάσταση στην οποία η τύχη, όπως υποδηλώνει ο αδύνατος του Λυσία, μπορεί να ρίξει και τον ίδιο.

Δυστυχώς, στη ροή της ιστορίας αλλά και σήμερα, η υπεράσπιση των αδυνάτων παραμένει αίτημα μη πραγματωμένο. Παρά τα κινήματα προάσπισής τους, παρά τις κατά καιρούς πολιτικές εξαγγελίες, οι αδύναμοι είναι εκείνοι που πληρώνουν το τίμημα κάθε λογής κρίσεων, των πολέμων και της οικονομικής δυσπραγίας, οι αδύναμοι κυρίως πλήττονται από τις επιταγές του κυρίαρχου συστήματος εξουσίας.

Τα επόμενα σχέδιά σας;

Τσαπακίδης: Η παρουσίαση του τελευταίου μυθιστορήματος μου, «Ο ελέφαντας του Hotel Phidias» (εκδ. Πικραμένος, 2017) και η συνεργασία μου στη δραματουργία της παράστασης «Εργοτάξιο Λούλα Αναγνωστάκη», που θα σκηνοθετήσει η Ρούλα Πατεράκη, στο πλαίσιο του αφιερώματος του Φεστιβάλ Αθηνών στη συγγραφέα (17-19 Ιουνίου).

Σεραφείδου: Από τις αρχές Απριλίου θα παίζω στη Θυσία του Αβραάμ, που θα ανέβει στο θέατρο Σταθμός σε σκηνοθεσία Δαμιανού Κωνσταντινίδη. Με ενδιαφέρει η μεταφορά μη θεατρικών κειμένων στη σκηνή, όπως τα διηγήματα του Σωτήρη Δημητρίου, ή η Κασσάνδρα και ο λύκος της Καραπάνου. Για να μείνουμε στους ρήτορες, ένα κείμενο με το οποίο θα ήθελα να ασχοληθώ είναι το Ελένης εγκώμιον του Γοργία.

Νατάσα Μαστοράκου

in.gr