Θυμός, αγωνία, λύπη κυριαρχούν στην ελληνική κοινωνία

Τα πορίσματα της έρευνας για τις αξίες των Ελλήνων, έρευνα που πραγματοποίησε η Metron Analysis για τον Οργανισμό έρευνας και ανάλυσης ΔιαΝΕΟσις στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Έρευνας Αξιών (World Values Survey), έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Αποτυπώνουν μια κοινωνία σε μεγάλη ανασφάλεια, με συντηρητικά αντανακλαστικά σε αρκετά ζητήματα, με μειωμένη εμπιστοσύνη στην πολιτική και με έντονες αντιφάσεις.

Μια κοινωνία θυμωμένη

Καταρχάς η ελληνική κοινωνία είναι μια κοινωνία γεμάτη θυμό, αγωνία, λύπη και φόβο εφόσον είναι συναισθήματα που οι περισσότεροι δηλώνουν ότι τους διακατέχουν. Αισθάνονται και ελπίδα, αλλά αυτή έρχεται μετά το θυμό, την αγωνία, και τη λύπη.

Παρ’ όλον, όμως, αυτό τον θύμο η μεγάλη πλειοψηφία πιστεύει στην κοινωνική αλλαγή μέσω μεταρρυθμίσεων (62,9%) και μόνο το 16,3% πιστεύει ότι χρειάζεται επαναστατική δράση. Όμως, έχει σημασία ότι στους νέους 18-29 αυτό το ποσοστό φτάνει στο 25,4% (στους φοιτητές φτάνει το 28,2%).

Μια κοινωνία που δεν εμπιστεύεται

Μια κοινωνία σε ανασφάλεια είναι μια κοινωνία που δεν μπορεί να εμπιστευτεί ούτε θεσμούς ούτε ανθρώπους. Σύμφωνα με την έρευνα οι Έλληνες εμπιστεύονται σε ποσοστά άνω του 50% μόνο πέντε θεσμούς: Τα πανεπιστήμια (82,4%), τις ένοπλες δυνάμεις (80,2%), την αστυνομία (70,7%), την εκκλησία (65,4%) και τα δικαστήρια (59,1%).

Αντίθετα, θεσμοί όπως το κοινοβούλιο (14,2%), ο Τύπος (13,7%), η κυβέρνηση (12,9%) ή τα πολιτικά κόμματα (7,2%) έχουν ποσοστά εμπιστοσύνης πολύ χαμηλά.

Όμως, η ίδια έλλειψη εμπιστοσύνης αποτυπώνεται και απέναντι στους άλλους ανθρώπους: 9 στους 10 διαφωνούν με την άποψη ότι «οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης». Επιπλέον, μόνο 1 στους 5 εμπιστεύεται «ανθρώπους άλλης εθνικότητας», άλλος 1 στους 5 «ανθρώπους άλλης θρησκείας» και μόνο 1 στους 10 εμπιστεύεται την ομάδα ανθρώπων που απολαμβάνει της χαμηλότερης εμπιστοσύνης από όλες: «ανθρώπους που συναντάτε για πρώτη φορά».

Η δυσπιστία απέναντι στην πολιτική

Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης επεκτείνεται και στη στάση απέναντι στην πολιτική.  Μόνο 1 στους 3 Έλληνες θεωρούν ότι η πολιτική είναι κάτι «σημαντικό για τη ζωή τους», αντίθετα με τη θρησκεία, τον ελεύθερο χρόνο, την εργασία, τους φίλους και την οικογένεια, που είναι όλα σημαντικά για πάνω από το 85% των ερωτηθέντων.

Το στοιχείο αυτό είναι σημαντικό. Παρότι η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων αναφέρει ότι ψηφίζει στις εθνικές και τοπικές εκλογές, εντούτοις  μόνο 1 στους 3 θεωρούν ότι η πολιτική είναι κάτι «σημαντικό για τη ζωή τους», αντίθετα με τη θρησκεία, τον ελεύθερο χρόνο, την εργασία, τους φίλους και την οικογένεια, που είναι όλα σημαντικά για πάνω από το 85% των ερωτηθέντων. Αντίστοιχα, στην ερώτηση «πόσο θα λέγατε ότι ενδιαφέρεστε για την πολιτική», λιγότεροι από 3 στους 10 απαντούν «πολύ» ή «αρκετά».

Η τοποθέτηση των Ελλήνων απέναντι στη δημοκρατία ως ιδανικό παραμένει ιδιαίτερα υψηλή και η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων θεωρούν σημαντικό το να ζουν σε μια χώρα που κυβερνάται δημοκρατικά. Όμως, όταν έρχεται η ώρα να βαθμολογήσουν τη δημοκρατία στην Ελλάδα βάζουν βαθμό 5,4 και όταν ερωτώνται για το βαθμό ικανοποίησης από το πολιτικό σύστημα, βάζουν βαθμό 4,2.

Αντίστοιχα, θεωρούν ότι υπάρχει εκτεταμένη διαφθορά στη χώρα (8,3 στη δεκάβαθμη κλίμακα). Ως προς τους διάφορους φορείς διαφθοράς, τα ποσοστά είναι πολύ χαρακτηριστικά, καθώς θεωρούν διεφθαρμένα τα στελέχη επιχειρήσεων (52%), τους παρόχους δημόσιων υπηρεσιών (56%), τις τοπικές αρχές (59%), τις κρατικές αρχές (71%) και, περισσότερο από όλους, τους δημοσιογράφους και ΜΜΕ (79%).

Συντηρητική αναδίπλωση

Φόβος και έλλειψη εμπιστοσύνης οδηγούν σε μια αναδίπλωση και σε πιο συντηρητικές απόψεις.  Από τις αξίες που πρέπει να μαθαίνουν τα παιδιά στο σπίτι, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων επιλέγουν «τους καλούς τρόπους», «την εργατικότητα», «την υπευθυνότητα» και «την επιμονή», αλλά μόνο το 17% επέλεξαν «τη φαντασία» και μόνο ένα 22% «την ανιδιοτέλεια’. Επιπλέον, 1 στους 3 Έλληνες δηλώνουν πως δεν θα ήθελαν γείτονες ομοφυλόφιλους, 1 στους 4 ότι δεν θα ήθελαν γείτονες μετανάστες, 1 στους 5 ότι δεν θα ήθελαν για γείτονες άτομα «διαφορετικής θρησκείας». Και 1 στους 12 δεν θα ήθελαν για γείτονες «ανύπαντρα ζευγάρια που συγκατοικούν».

Κατά πλειοψηφία οι Έλληνες αποδέχονται το προγαμιαίο σεξ, το διαζύγιο και το περιστασιακό σεξ. Όχι όμως την ομοφυλοφιλία. Κατά 82,2% αποδέχονται την άποψη ότι «μία από τις κύριες επιδιώξεις µου στη ζωή είναι να κάνω τους γονείς µου υπερήφανους», κατά 62,2% την άποψη «το να είναι µία γυναίκα νοικοκυρά είναι το ίδιο ικανοποιητικό όσο το να εργάζεται», ενώ 4 στους 10 υποστηρίζουν ότι «όταν µια μητέρα εργάζεται, τα παιδιά υποφέρουν». Αντίθετα, μόλις 8,7% αποδέχεται τη άποψη ότι τα «τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια είναι εξ ίσου καλά ως γονείς όσο και τα άλλα ζευγάρια».

Η συντηρητική αναδίπλωση αποτυπώνεται και στη στροφή προς τη θρησκεία. Οι ερωτηθέντες δηλώνουν «είμαι ένα θρησκευόμενο άτομο» σε ποσοστό 81,4% (70% των νέων).  Βαθμολογώντας το «πόσο σημαντικός είναι ο Θεός» στη ζωή τους κατά μέσο όρο έβαλαν βαθμό 8,1, με το 45% να δηλώνει «10». Μάλιστα, ένα 41,2% υποστηρίζει ότι «η μόνη αποδεχτή θρησκεία είναι η θρησκεία μου.

Στο ίδιο φόντο και μια αρκετά αρνητική γνώμη απέναντι στους μετανάστες. Περίπου οι μισοί πιστεύουν ότι οι μετανάστες έχουν αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη της χώρας μας. 7 στους 10 πιστεύουν πως η μετανάστευση αυξάνει την εγκληματικότητα, 64% πιστεύουν πως «αυξάνει τον κίνδυνο τρομοκρατίας», 63,5% πως «αυξάνει την ανεργία». 7 στους 10 Έλληνες συμφωνούν πως «όταν οι δουλειές είναι λίγες, οι εργοδότες πρέπει να δίνουν προτεραιότητα σε Έλληνες παρά σε μετανάστες». 7 στους 10 πιστεύουν πως η κυβέρνηση πρέπει είτε «να βάλει αυστηρά όρια στον αριθμό των ξένων που μπορούν να έρθουν» είτε «να απαγορεύσει να έρχονται» εξ ολοκλήρου.

Η μεταβατική φάση και η διάψευση

Όλα αυτά αποτυπώνουν ανάγλυφα τη μεταβατική φάση της ελληνικής κοινωνίας. Ο συνδυασμός ανάμεσα στην οικονομική και την πολιτική κρίση, με όλα τα αισθήματα επισφάλειας που έφεραν στους ανθρώπους μεταφράστηκαν σε οργή και θυμό (αυτό που κάποτε ορίστηκε ως «αγανάκτηση») και σε μια γενικευμένη δυσπιστία απέναντι στο πολιτικό σύστημα και τους δημοκρατικούς θεσμούς, μια έλλειψη εμπιστοσύνης στο ότι μπορούν να επιφέρουν αλλαγές στις ζωές των ανθρώπων. Εξ ου και η προτίμηση σε άλλους θεσμούς που αποπνέουν σταθερότητα.

Την ίδια στιγμή ο συνδυασμός ανάμεσα στην έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς και ένα αίσθημα ανασφάλειας οδηγεί και σε μια έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους άλλους ανθρώπους συνολικά, ένδειξη μιας διάρρηξης των ίδιων των δεσμών εντός του κοινωνικού συνόλου, πέραν του ασφαλούς κελύφους της οικογένειας.

Και είναι σε αυτό το περιβάλλον που βλέπουμε και τα συντηρητικά αντανακλαστικά αλλά και την πιο εχθρική στάση απέναντι στους μετανάστες, τα ομοφοβικά αντανακλαστικά, και γενικότερα η επιφύλαξη απέναντι στον «άλλο».

Όλα αυτά δεν πρέπει να τα δούμε άσχετα από την ιστορική περίοδο που διανύουμε. Η ελληνική κοινωνία πέρασε μια καταλυτική κοινωνική και πολιτική κρίση μετά το 2010. Αυτή επέφερε μεγάλες ανατροπές στις ζωές των ανθρώπων και επέτεινε τόσο την οργή όσο και την ανασφάλεια.

Σε μια πρώτη φάση η αντίδραση ήταν συλλογική, μέσα από αυτό τους «αγανακτισμένους» και άλλες μεγάλες κινητοποιήσεις. Ήταν, όμως, συλλογική με έναν ιδιαίτερο τρόπο, με μεγάλες μη δεσμευτικές συγκεντρώσεις ατόμων και όχι δομημένες συλλογικότητες που να εκπροσωπούν κοινωνικές κατηγορίες, επομένως ο συλλογικός χαρακτήρας ήταν υπό διακύβευση.

Η ήττα ή διάψευση αυτής της ελπίδας ή των προσδοκιών για ριζική βελτίωση ήταν επόμενο να οδηγήσει όχι μόνο σε πιο συντηρητική και φοβική αναδίπλωση αλλά και σε μια πολύ λιγότερο συλλογική αντίληψη της κοινωνικής δράσης.