Τα ελληνικά μνημόνια : Μια ευρωπαϊκή τραγωδία

Αν οι θεσμοί και οι πολιτικές διαδικασίες κρίνονται στα δύσκολα, τότε τα «ελληνικά προγράμματα» σηματοδοτούν μία από τις μεγαλύτερες αποτυχίες των θεσμών και διαδικασιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στην πρώτη μείζονα κρίση σε κράτος-μέλος που προέκυψε στον απόηχο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2007-2008, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί δεν μπόρεσαν να προσφέρουν μια έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση, αναδεικνύοντας ένα μεγάλο φάσμα κοντόθωρων εκτιμήσεων, εμμονών και αγκυλώσεων.

Άλλωστε, η ίδια η αρχιτεκτονική της ευρωζώνης  αποτελούσε παράγοντα που μπορούσε να οδηγήσει σε φαινόμενα κρίσης. Η νομισματική ένωση ενός οικονομικού χώρου με άνισα επίπεδα παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας διαμόρφωνε ανισότητες και ελλείμματα την ίδια ώρα που μέσω του φτηνού δανεισμού έδινε μια ψευδαίσθηση ανάπτυξης. Η επιμονή μόνο σε ονομαστικούς δημοσιονομικούς στόχους παρέβλεπε την ανάγκη στόχων πραγματικής σύγκλισης.

Πάνω από όλα η Ευρώπη ήταν εντελώς απροετοίμαστη για την απάντηση στην οικονομική κρίση. Αποδείχτηκε ότι το μοντέλο νομισματικής ενοποίησης και οικονομικής ολοκλήρωσης που είχε επιλεγεί δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στην κρίση, παρά τα μεγάλα ποσά που δόθηκαν για διάφορες διασώσεις τραπεζών.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και τώρα προτάσεις όπως ο μετασχηματισμός του ESM σε «ευρωπαϊκό ΔΝΤ» δεν έχουν προωθηθεί, παρότι ένα υπερεθνικό νόμισμα θα απαιτούσε κανονικά και υπερεθνικά εργαλεία για τη στήριξή του.

Ο λόγος βρίσκεται στην απέχθεια που υπάρχει και στη Γερμανία και σε άλλες χώρες σε αυτό που ονομάζεται «μεταβιβαστική ένωση». Είναι ο φόβος για οποιαδήποτε εκδοχή μεταφοράς πόρων από τις χώρες του κέντρου προς αυτές της περιφέρειας.

Μόνο που μια νομισματική ένωση για να λειτουργήσει δεν χρειάζεται μόνο δημοσιονομική πειθαρχία αλλά και πραγματική σύγκλιση και αυτό περνάει και μέσα από μορφές περιφερειακή αναδιανομής πολύ πέραν των διαφόρων «ταμείων συνοχής».

Ακόμη χειρότερα, σε έναν τέτοιο τρόπο σκέψης τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετώπιζε μια χώρα δεν αντιμετωπίζονταν ως αντανάκλαση και διαρθρωτικών προβλημάτων της Ένωσης αλλά κυρίως ως «ηθικός κίνδυνος» που έπρεπε να «περιοριστεί» για να μην «επεκταθεί».

Όλα αυτά διαπλέκονταν με μια άλλη «δομική» αντίφαση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης: το ρόλο της Γερμανίας ως απρόθυμου ηγεμόνα.

Γιατί την ώρα που η Γερμανία απολαμβάνει έναν κεντρικό ρόλο στην Ευρώπη και κατεξοχήν ωφελήθηκε οικονομικά και από την αρχιτεκτονική της ευρωζώνης και από τους όρους του εμπορίου εντός ΕΕ, εντούτοις είναι απρόθυμη να αναλάβει το κόστος αυτής της ηγεμονίας.

Όλα αυτά αποτυπώθηκαν σε μια ιδιαίτερα «πειθαρχική» και σχεδόν «τιμωρητική» αντίληψη των όποιων παρεμβάσεων «διάσωσης». Η μερική εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας, που είναι οργανική πλευρά της διαδικασίας ολοκλήρωσης, δεν αντιμετωπίστηκε ως αφετηρία καλύτερου συντονισμού και συνεργασίας αλλά κυρίως ως αποδοχή της εξωτερικής παρέμβασης για επαναφορά στον «ορθό δρόμο».

Και βέβαια δεν έλλειψε η χαρακτηριστική διπλότητα που συχνά διαπερνά τη διαδικασία της ενοποίησης και έχει ως αποτέλεσμα συχνά πίσω από μεγαλόπνοες διεκδικήσεις και περίπλοκες θεσμικές υποδείξεις να κρύβεται απλώς εθνική ιδιοτέλεια και όλο το επίμονο lobbying που χαρακτηρίζει τις ευρωπαϊκές διαδικασίες. Διότι καλά τα μεγάλα λόγια, αλλά πρέπει να μοιράζονται σωστά και τα «φιλέτα» των ιδιωτικοποιήσεων και των επενδύσεων.

Οι καταστροφικές επιλογές των «ελληνικών προγραμμάτων»

Στα «ελληνικά προγράμματα» όλα αυτά αποτυπώθηκαν εξ αρχής.

Καταρχάς είχαμε την καταστροφική επιλογή να συνδυαστεί ένα μεγάλο πρόγραμμα λιτότητας, μια παραλλαγή των «θεραπειών σοκ» στα οποία μέχρι τότε ειδικευόταν το ΔΝΤ, με ένα μεγάλο πακέτο δανεισμού χωρίς βήματα εξαρχής απομείωσης του χρέους.

Αυτό διαμόρφωσε μια δυναμική ύφεσης και υπερχρέωσης συνάμα που είχε, όπως όλοι είδαμε, καταστροφικά αποτελέσματα βυθίζοντας την ελληνική οικονομία σε μια συρρίκνωση χωρίς προηγούμενο, εκτινάσσοντας την ανεργία και διαλύοντας τον κοινωνικό ιστό.

Ακόμη χειρότερα, διαμορφώνοντας τελικά μια συνθήκη πολύ μεγαλύτερου χρέους, άνοιξε το δρόμο για έναν διαρκή κίνδυνο υπερχρέωσης και αδυναμίας αποπληρωμής του χρέους, που στο βαθμό που δεν γίνει κάποια επόμενη αναδιάρθρωση και μείωση του χρέους απλώς μετακυλύει στο μέλλον τον κίνδυνο «πιστωτικού γεγονότος», συντηρώντας συνάμα την ανάγκη επιτήρησης.

Μάλιστα, η διαρκής υπερχρέωση, σε συνδυασμό με τη διαρκή αναβολή της αναμέτρησης με την πραγματικότητα ότι το ελληνικό χρέος είναι μη βιώσιμο –σήμερα έχουμε μεταθέσει την «ώρα της αλήθειας» για το 2032– οδήγησε στην επιβολή ακόμη πιο σκληρών όρων, κύρια με τη μορφή μεγάλων πρωτογενών πλεονασμάτων, που με τη σειρά τους συνεπάγονται μειωμένους ρυθμούς ανάπτυξης, που με τη σειρά τους επιτείνουν τις δυσκολίες στην αποπληρωμή του χρέους, σε ένα φαύλο κύκλο χωρίς μέλλον.

Ως τμήμα αυτής της διαδικασίας η Ελλάδα δεν αντιμετωπίστηκε ως μια χώρα που χρειαζόταν βοήθεια για να αντιμετωπίσει μια κρίση χρέους ή να προχωρήσει σε θεσμικό εκσυγχρονισμό, αλλά ως μια ευκαιρία για να δοκιμαστεί η δυνατότητα των ευρωπαϊκών θεσμών να αλλάζουν το κοινωνικό μοντέλο μιας χώρας.

Αυτός ο ιδιότυπος «βολονταρισμός» οδήγησε σε ένα κύμα ανατροπών σε βασικά δικαιώματα, στο όνομα υποτίθεται «βέλτιστων» πρακτικών, την ώρα που στις ίδιες τις χώρες του «ευρωπαϊκού πυρήνα» υπήρχαν πολύ περισσότερα.

Την ίδια στιγμή ένα από τα μεγαλύτερα προγράμματα ιδιωτικοποιήσεων αναγγέλθηκε ως λύση για το ζήτημα του χρέους, συχνά με προσδοκίες υπέρογκων εσόδων, για να καταλήξει μια μεγάλη προσπάθεια διαμοιρασμού κάθε λογής περιουσιακών στοιχείων του δημοσίου, με την κοινωνία συχνά να καλείται να πληρώσει το κόστος, την ώρα που λίγες πραγματικά νέες επενδύσεις γίνονται.

Τα πραγματικά όρια της Ευρώπης

Αποδείχτηκε έτσι ότι η Ευρώπη μπορεί να διέθετε πρωτόγνωρα εργαλεία σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη περιφερειακή ολοκλήρωση στον κόσμο, όπως για παράδειγμα ενιαία κεντρική τράπεζα με τεράστιες δυνατότητες παρέμβασης, πολύ μεγάλο βαθμό οικονομικού συντονισμού, ύπαρξη μεγάλου κοινού προϋπολογισμού, σχετικά ενοποιημένο ρυθμιστικό πλαίσιο, αλλά όχι την πολιτική βούληση ή την πολιτική διαδικασία για να το κάνει.

Την ίδια στιγμή αποδεικνύεται ότι όλες αυτές οι κυβερνήσεις που υποτίθεται ότι ομνύουν στο «ευρωπαϊκό όραμα» και εκπροσωπούν τις αξίες της Ευρώπης, είναι περισσότερο παρά ποτέ ευάλωτες στην πολιτική πίεση των διάφορων παραλλαγών της λαϊκιστικής ακροδεξιάς που αντιμετωπίζει τις χώρες της περιφέρειας ως αποδιοπομπαίους τράγους, μαζί με τους μετανάστες και τους πρόσφυγες.

Ακόμη και η διαπίστωση του «τέλους των προγραμμάτων» μέσω «θετικών αξιολογήσεων» έγινε πολύ λιγότερο στη βάση πραγματικής αποτίμησης και πολύ περισσότερο στη βάση εσωτερικών πολιτικών υπολογισμών για να πουν ότι δεν πρόκειται να δώσουν «άλλα λεφτά του φορολογούμενου» (που βέβαια δεν ήταν ακριβώς έτσι), για τους «τεμπέληδες Έλληνες» (που με βάση τις στατιστικές είναι από τους πιο σκληρά εργαζομένους).

Στην πραγματικότητα, τα ελληνικά μνημόνια έδειξαν τα όρια της Ευρώπης και τη δομική αδυναμία των πολιτικών ελίτ της. Εκπαιδευμένες στις περιστρεφόμενες πόρτες μεταξύ πολιτικής και επιχειρήσεων, χωρίς στρατηγική, ικανές να διαχειρίζονται λογιστικούς στόχους αλλά όχι μεγάλα οράματα, τυφλωμένες από την μακρόχρονη κοντόθωρη εστίαση στην πολιτική εικόνα και όχι την πολιτική ουσία, κατάφεραν να χειριστούν την ελληνική κρίση με το χειρότερο δυνατό τρόπο.

Γι’ αυτό και τα μνημόνια αντί για επιτυχία, σηματοδοτούν την πραγματική ευρωπαϊκή τραγωδία.