Η Ευρώπη της προσφυγικής κρίσης: Οι φράχτες, το άσυλο, οι νεκροί της Μεσογείου

Η φράση «Ευρώπη – φρούριο» αποτελεί πια δημοσιογραφικό κλισέ. Για την ακρίβεια, ξεκίνησε να χρησιμοποιείται τόσο συχνά  εδώ και περίπου 3 χρόνια, από την στιγμή που τα ευρωπαϊκά σύνορα ξεκίνησαν να «θωρακίζονται» εναντίον των προσφύγων.

Την τελευταία 3ετία ο ευρωπαϊκός χάρτης της Ευρώπης… των λαών, έχει αλλάξει. Όπως άλλαξε και το ιδεώδες. Μέχρι στιγμής από την Συρία έχουν διαφύγει 5,5 εκατομμύρια άνθρωποι και από το Αφγανιστάν 2,7 εκατ. Από το Νότιο Σουδάν, που αντιμετωπίζει αντίστοιχα προβλήματα, έχουν φύγει 1,4 εκατ. άνθρωποι.

Το 2015 ήταν η χρονιά της προσφυγικής έκρηξης: Ο συνεχής πόλεμος στη Συρία και ο ISIS εκατομμύρια ανθρώπους προς την Ευρώπη. Η προσφυγική κρίση «έσκασε» στα χέρια της Δύσης και προκάλεσε σύγχυση στα κράτη – μέλη της ΕΕ.

Οι πρώτες πολιτικές διαφοροποιήσεις έκαναν την εμφάνισή τους σε συνδυασμό με την άνοδο της ακροδεξιάς. Μέσα σε μόλις μερικούς μήνες, η ακροδεξιά στην Αυστρία διπλασίασε τα ποσοστά της στις περιφερειακές εκλογές του 2015. Όμως η αμέσως επόμενη χρονιά, το 2016, ήταν εκείνη που «άλλαξε» τον Ευρωπαϊκό χάρτη.

Οι φράχτες

Σταδιακά έκαναν την εμφάνισή τους τείχη, φράκτες που εμπόδιζαν την είσοδο προσφύγων στις χώρες που τους έστησαν. Η Σλοβενία, η Ουγγαρία, η Αυστρία και η ΠΓΔΜ ύψωσαν συρματοπλέγματα κατά μήκος των συνόρων τους.

Η ουγγρική κυβέρνηση ξεκίνησε να κατασκευάζει τον πρώτο φράχτη τον Ιούνιο του 2016 και το 2017 ξεκίνησε και τον δεύτερο, όταν αποφάσισε να αποκλείσει εντελώς την διέλευση προερχόμενων από την Σερβία προσφύγων. Επικαλέστηκε το γεγονός ότι μέχρι τότε είχε δεχθεί τον μεγαλύτερο μετά την Σουηδία αριθμό προσφύγων και μεταναστών από κάθε άλλη ευρωπαϊκή χώρα.

Καθώς όμως οι ροές μετακινήθηκαν προς την Κροατία και από εκεί άρχισαν να  εισέρχονται και πάλι στην Ουγγαρία για να φύγουν προς την Αυστρία, ο ουγγρικός στρατός «σφράγισε» μέσα σε μια νύχτα με συρματοπλέγματα τα ουγγροκροατικά σύνορα την κυβέρνηση της Βουδαπέστης να χαιρετίζει την επιλογή αυτή, υποστηρίζοντας πως συνέβαλε στη θεαματική μείωση νέων αφίξεων.

Αυτές οι κινήσεις δημιούργησαν συσσώρευση, σε άθλιες πάντοτε συνθήκες, ανθρώπων στα σύνορα. Στην Ελλάδα έχουμε το παράδειγμα της Ειδομένης, όταν -μέσα στον χειμώνα- πρόσφυγες παρέμειναν εγκλωβισμένοι στα σύνορα, σε πρόχειρους καταυλισμούς, αφού τα κέντρα φιλοξενίας δεν ήταν ακόμα έτοιμα να δεχθούν τον πληθυσμό.

Η διάσπαση

Όσο οι ανεπιθύμητοι πρόσφυγες προσπαθούσαν να προσεγγίσουν τις ευρωπαϊκές ακτές, με αποτέλεσμα τους εκατοντάδες νεκρούς στη Μεσόγειο, η Ευρώπη βίωνε μία πολιτική κρίση: Από τη μία η ακροδεξιά άνθιζε, από την άλλη οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις άλλαζαν τη συνοριακή πολιτική τους. Χώρες εντός της Σένγκεν επέβαλαν σταδιακά συνοριακούς ελέγχους, με την Γερμανία να κάνει την έκπληξη ανακοινώνοντας ότι ξεκινούν έλεγχοι στα σύνορα με την Αυστρία, πράγμα πρωτοφανές μεταξύ δύο χωρών που βρίσκονται εντός Σένγκεν.

Το ντόμινο συνεχίστηκε. Έτσι, σταδιακά ξεκίνησε και η συζήτηση γύρω από την πολιτική των επαναπροωθήσεων, ένα αίτημα της ακροδεξιάς το οποίο κέρδισε έδαφος και τελικά υιοθετήθηκε από πολλούς πολιτικούς εκπροσώπους. Αυτή η πολιτική αναγκάζει χώρες που δεν θα δεχθούν τις επαναπροωθήσεις ως λύση, να αναγκαστούν να αντιμετωπίσουν το προσφυγικό ζήτημα μόνες τους. Εκτός αυτού, είναι σχεδόν αδύνατο, ακόμα και αν επιστρέψουν, να παραμείνουν οι πρόσφυγες στις χώρες τους, οι οποίες βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση. Φαύλος και απάνθρωπος κύκλος.

Η Ακροδεξιά βρήκε -αναπόφευκτα;- χώρο να αναπτυχθεί. Ακροδεξιά, φιλοναζιστικά ή νεοναζιστικά και φασιστικά κόμματα, έκαναν την πολύ δυναμική τους εμφάνιση για πρώτη φορά από το Μεσοπόλεμο. Η ναζιστική Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα, η ιταλική Λέγκα του Βορρά, ή Μαρίν Λεπέν στην Γαλλία μετατρέπουν το -μέχρι πρότινος διαφαινόμενο- ακροδεξιό τόξο σε σοβαρή απειλή.

Ένα παράδειγμα: Η Ιταλία, η Σλοβακία και η Πολωνία εμφανίζουν υψηλά ποσοστά ακροδεξιάς, μία άνοδος που φαίνεται πως χρησιμοποιεί μόνο σαν πρόσχημα τους πρόσφυγες, αφού η αντιστοιχία είναι 1 προς 1000 κατοίκους.  Το αφήγημα της απειλής και του εξωτερικού εχθρού που πρόκειται να αλλοιώσει έναν κάποιον πολιτισμό «φορέθηκε» από όλα τα ακροδεξιά ευρωπαϊκά κόμματα. Μάλιστα, το ισχυρότερο επιχείρημα, που υιοθετούν σιγά-σιγά και άλλα κομμάτια του πολιτικού τόξου, είναι ότι οι μουσουλμάνοι πρόσφυγες δεν μπορούν να ενσωματωθούν στον προοδευτικό ευρωπαϊκό χάρτη, ενώ ανάμεσά τους υπάρχουν και φονταμενταλιστές. Πρόκειται για το επιχείρημα μιας Ευρώπης που οχυρώνεται πίσω από φράχτες.

Τα κέντρα κράτησης

Η συνοριακή πολιτική που άλλαξε ραγδαία, έκανε το πρόβλημα εγκατάστασης των προσφύγων ακόμα πιο δύσκολο. Ξαφνικά άνθρωποι βρέθηκαν εγκλωβισμένοι στις συνοριογραμμές μην μπορώντας να πάνε ούτε μπρος, αφού δεν ήταν καλοδεχούμενοι, ούτε και πίσω, αφού δεν υπήρχαν χώροι φιλοξενίας.

Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, το ζήτημα της εγκατάστασης είναι ακόμα φλέγον.  Μέχρι τις 11 Απριλίου του 2016 ο αριθμός των παγιδευμένων προσφύγων στο ηπειρωτικό τμήμα της χώρας υπολογιζόταν σε 46.141 άτομα. Οι επίσημοι χώροι υποδοχής είχαν χωρητικότητα για 33.640 άτομα. Χιλιάδες πρόσφυγες καταλήγουν να διαμένουν σε άτυπους καταυλισμούς στην Ειδομένη και το λιμάνι του Πειραιά. Η καλυτέρευση των συνθηκών διαμονής ανατίθεται σε εθελοντές και ΜΚΟ, δημιουργώντας ένα κομφούζιο χωρίς συντονισμό, χωρίς εξειδίκευση. Τα είδη πρώτης ανάγκης συγκεντρώνονται σε μία τρομερή κοινωνική προσπάθεια με την ανταπόκριση της ελληνικής κοινωνίας να είναι συγκλονιστική, αλλά όχι αρκετή. Ο απεγκλωβισμός των ανθρώπων από την Ειδομένη κάνει τις συνθήκες στα κέντρα υποδοχής ακόμα πιο ασφυκτικές. Άνθρωποι μεταφέρονται στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, σε έναν χώρο που δεν είναι ούτε κατά προσέγγιση ιδανικός. Οι συνθήκες στην τουαλέτα είναι άθλιες, οι γυναίκες δεν έχουν τα απαραίτητα είδη υγιεινής, τα παιδιά κοιμούνται σε ίδιους χώρους με τους ενήλικες. Η εικόνα από το λιμάνι του Πειραιά δεν είναι καλύτερη. Και αυτή η συνθήκη κρατάει για καιρό, με τους εθελοντές να προσπαθούν να βελτιώσουν κάπως την κατάσταση.

Στα κέντρα υποδοχής οι συνθήκες είναι συνθήκες κράτησης. Υπόκεινται σε καθεστώς περιορισμού. Ο υπερπληθυσμός «χτυπάει» την ποιότητα της ζωής, οι συνθήκες είναι κακές, η υγιεινή το ίδιο. Η εγκληματικότητα οργιάζει, αφού η παραβατικότητα δεν μπορεί να ελεγχθεί σε ικανοποιητικό βαθμό, με περιστατικά κακοποίησης να είναι συχνό φαινόμενο.

Η Μόρια ήταν το κέντρο κράτησης που έκανε τον γύρω του κόσμου. Χαρακτηρίστηκε σύγχρονο κολαστήριο. Κατά την προσφυγική κρίση, τα όρια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συρρικνώνονται διαρκώς.

Η Μεσόγειος των νεκρών

Από το 1988 μέχρι το 2015 είχαν πνιγεί 21.439 πρόσφυγες και μετανάστες στα αφιλόξενα μεσογειακά ύδατα. Κι αν αυτός ο αριθμός είναι γροθιά στο στομάχι, τα στοιχεία για την αμέσως επόμενη 3ετία, από το 2015 μέχρι και σήμερα είναι αποκαρδιωτικά.

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι αυτό της Λαμπεντούζας. Την άνοιξη του 2015 το μικρό ιταλικό νησί ακούστηκε σε όλων των κόσμο. Οι ακτές του είχαν γεμίσει από πτώματα προσφύγων, οι νεκροί ξεπέρασαν τους 800. Αντίστοιχες εικόνες ήρθαν από όλα τα μεσογειακά παράλια, πολύ περισσότερο από εκείνα που βρίσκονται πιο κοντά στην Αφρική και την Ασία. Το ανθρώπινο δράμα που περιέγραφαν οι κάτοικοι της Λέσβου με τις γεμάτα πτώματα παραλίες του νησιού δεν πρόκειται να ξεχαστεί ποτέ.  Οι νεκροί αυξάνονταν διαρκώς με ταχύτατους ρυθμούς.

Μέχρι τον Μάιο του 2018 είχαν πνιγεί 600 άνθρωποι ι στη Μεσόγειο , το 2017 είχαν πνιγεί 3.100 άνθρωποι. Το 2016 πνίγηκαν 5.000 άνθρωποι. 3.770 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους το 2015 στην θάλασσα.

Πρόσφατα 630 ανεπιθύμητοι στην Ιταλία και την Μάλτα αφρικανοί πρόσφυγες βρήκαν καταφύγιο στην Βαλένθια. Η Ισπανία δέχθηκε τους ανθρώπους εκείνους, οι οποίοι μεταφέρθηκαν εκεί με το πλοίο Aquarius. Η τραγωδία απετράπη, αλλά η άρνηση των δύο χωρών να δεχθεί τους πρόσφυγες κάνει το Ευρωπαϊκό μέλλον να προδιαγράφεται κάθε άλλο παρά λαμπρό.

Και η Ευρώπη της αλληλεγγύης

Η απάντηση που δίνουν οι τοπικές κοινωνίες ξεπερνά κάθε προσδοκία. Τα τελευταία 3 χρόνια, παρ’ όλο που ο πολιτικός κόσμος είναι διχασμένος, οι λαοί της Ευρώπης φαίνεται πως θέτουν το ανθρώπινο στοιχείο σε υψηλότερη κλίμακα.

Η πλειοψηφία των κατοίκων των περιοχών που δέχθηκαν τους πρόσφυγες δεν ήταν ούτε αφιλόξενοι, ούτε «αγανακτισμένοι», όπως επιχείρησε να τους παρουσιάσει η ακροδεξιά. Μετά την προσφυγική έκρηξη, ξεκίνησαν οι ιστορίες: Κάτοικοι που άνοιξαν τα σπίτια τους, μοιράστηκαν τα υπάρχοντά τους, αφιέρωσαν τον χρόνο τους για να απαλύνουν την φρίκη των εκτοπισμένων. Εθελοντές που μάζευαν και μαζεύουν ακόμα ανθρώπους από την θάλασσα. Ομάδες και αθλητικά σωματεία, πολιτιστικές λέσχες κα. που άνοιξαν τις πόρτες τους στα προσφυγόπουλα.

Από την απαρχή της προσφυγικής κρίσης οργανώθηκε ένα δίκτυο αλληλεγγύης από όλες -ή σχεδόν- τις πλευρές. Ο κόσμος του κινήματος από τη μία, οι διάφορες ΜΚΟ από την άλλη επιχείρησαν να δώσουν μία -έστω- απάντηση. Οπωσδήποτε έδειξαν κάποια διάθεση: Απέναντι στις αφιλόξενες, ακροδεξιές παραφωνίες βρέθηκαν άνθρωποι, σημαντικά περισσότεροι, να αποδείξουν ότι οι εκτοπισμένοι είναι ευπρόσδεκτοι.

Μέσα στην 3ετία της τεράστιας κρίσης, η Ευρώπη μετατοπίζεται διαρκώς και ο δρόμος φαίνεται πως θα παραμείνει μακρύς. Το προσφυγικό έχει αναδείξει όλες τις αντιθέσεις της ευρωπαϊκής κοινότητας -από τις συντηρητικές φωνές που θέλουν να αλλάξει η πολιτική ασύλου μέχρι τις προοδευτικές αλλάγες που αφορούν τους νόμους για την ιθαγένεια. Και οι εξελίξεις τρέχουν.