«Δεν υπάρχουν μαχαίρια στις κουζίνες αυτής της πόλης»

Η τραγωδία της Συρίας, η συνταρακτική αποσύνθεση μιας ολόκληρης χώρας, έχει ξεπεράσει πλέον την επταετία. Και είναι αβέβαιο πώς και πότε θα τελειώσει αυτός ο αργόσυρτος εφιάλτης που αφήνει πίσω του σκονισμένα πτώματα και ερείπια. Η βασανισμένη επικράτεια της Συρίας έχει μετατραπεί εσχάτως στο αιματοβαμμένο σκάκι μικρών και μεγάλων παικτών του γεωπολιτικού κυνισμού. Το αίμα των αθώων, το αίμα των παιδιών, σταλάζει και πήζει στο χώμα, κάτω απ’ το τραπέζι όπου παίζεται αυτή η μακάβρια και σύνθετη παρτίδα.

Ο υπόλοιπος κόσμος στρέφει το βλέμμα του στη Συρία κάθε φορά που μοιραία η επικαιρότητα ουρλιάζει, κάθε φορά που η μαύρη φωτιά αναζωπυρώνεται, κάθε φορά που η βία βρίσκει έναν ακόμα τρόπο να συγκλονίσει.

Κι αυτό όμως είναι παροδικό. Αυτό που δεν αλλάζει είναι η καθημερινότητα των ανθρώπων που έχουν απομείνει εκεί: πώς είναι να αντιμετωπίζεις, μέρα μπαίνει μέρα βγαίνει, την προοπτική του θανάτου; Αν το σκεφτεί κανείς σοβαρά, θα του δεθεί κόμπος το στομάχι. Αλλά για να το σκεφτεί κανείς ουσιαστικά, οι ειδήσεις δεν αρκούν.

Τα καλά βιβλία είναι αυτά που προσφέρουν τη γνώση και την εμβάθυνση στο παρελθόν αλλά και στο παρόν, είτε πρόκειται για μαρτυρίες είτε για μυθοπλασία πρώτης γραμμής.

«Πρέπει ωστόσο να θυμάται κανείς ότι, εδώ και πενήντα χρόνια, η Συρία έχει μετατραπεί σε μια χώρα που εκδιώκει και καταδιώκει τους ίδιους τους πολίτες της. Εδώ και πενήντα χρόνια, τα καθεστώτα του Προέδρου Χάφεζ αλ Άσαντ και στη συνέχεια του γιου και διαδόχου του, του Μπασάρ αλ Άσαντ, έχουν κυβερνήσει αυτόν τον τόπο με βάναυση καταπίεση και έχουν αρνηθεί στους ανθρώπους τα στοιχειωδέστερα δικαιώματά τους.

Βασίλειο του τρόμου

»Έχουν μεταμορφώσει τη Συρία σ’ ένα βασίλειο του φόβου και  του τρόμου, απ’ όπου οι άνθρωποι πασχίζουν να ξεφύγουν» σημείωνε το καλοκαίρι του 2017 ο συγγραφέας Χάλιντ Χαλίφα, σ’ ένα φοβερό κείμενό του για τους πρόσφυγες, το οποίο δεν αφορούσε μόνο τους συμπατριώτες του αλλά και μέλη της οικογένειάς του. Τόσο η αδελφή όσο και ο αδελφός του, πέρασαν και από την Τουρκία και από την Ελλάδα με κίνδυνο της ζωής τους, πριν καταλήξουν στις σκανδιναβικές χώρες.

Ο 54χρονος Χάλιντ Χαλίφα, γεννημένος σ’ ένα χωριό κοντά στο Χαλέπι, ένας από τους πιο γνωστούς και αναγνωρισμένους συγγραφείς στον αραβικό κόσμο σήμερα, εξακολουθεί να ζει στη Συρία και αρνείται να την εγκαταλείψει. Ο ίδιος ξέρει πολύ καλά για ποιο πράγμα μιλάει: έχει μετουσιώσει τον τελευταίο μισό αιώνα της σύγχρονης συριακής ιστορίας σε μια λογοτεχνία αξιώσεων που, ασφαλώς, του έχει δημιουργήσει και πολλά προβλήματα.

Το 2006 εξέδωσε το μυθιστόρημα «Εξυμνώντας το μίσος», ένα βιβλίο που έκανε δεκατρία χρόνια να το γράψει. Και όταν κυκλοφόρησε, απαγορεύτηκε αμέσως από το καθεστώς (το 2007 επανεκδόθηκε στον Λίβανο και ήταν υποψήφιο για το Αραβικό Βραβείο Booker). Γιατί όμως λογοκρίθηκε; Επειδή άγγιζε (έστω και έμμεσα) ένα θέμα ταμπού, τα λεγόμενα «Γεγονότα» της δεκαετίας του 1980, τότε που οι στρατιωτικές δυνάμεις του κυβερνώντος Κόμματος Μπάαθ συγκρούστηκαν με τους ένοπλους Ισλαμιστές της Μουσουλμανικής Αδελφότητας.

Ο απολογισμός ήταν 10.000 νεκροί στην πόλη Χάμα, γεγονός που προκάλεσε ένα βαθύ τραύμα που το επίσημο κράτος (το οποίο ήδη εφάρμοζε στην πράξη την «κουλτούρα του αποκλεισμού») προτίμησε έκτοτε να αποσιωπήσει. «Εκείνο που ήθελα κυρίως να αναδείξω είναι ότι επρόκειτο για μια διαμάχη μεταξύ δύο φονταμενταλισμών» έχει πει ο Χάλιντ Χαλίφα.

Μολονότι το «Εξυμνώντας το μίσος» (το τρίτο βιβλίο του συγγραφέα) επικεντρώνεται σε μία και μόνη οικογένεια του Χαλεπίου, περιγράφει στην ουσία όχι μόνο την όξυνση του θρησκευτικού σεχταρισμού στη Συρία αλλά και την ευρύτερη άνοδο του πολιτικού Ισλάμ σε όλο τον αραβικό κόσμο. Πρωταγωνιστεί εδώ μια νεαρή κοπέλα που σταδιακά βρίσκει ένα συναισθηματικό και ψυχικό καταφύγιο στον εξτρεμισμό. Πρόσκαιρο ασφαλώς. «Το μίσος με διακατείχε.

»Με ενθουσίαζε, ένιωθα ότι με έσωζε, μου έδινε μια αίσθηση ανωτερότητας που αναζητούσα για πολύ καιρό» εξομολογείται κάποια στιγμή η ηρωίδα. Δεν είναι τυχαίο ότι στην αφήγηση κάνουν την εμφάνισή τους και προσωπικότητες που αποδείχθηκαν ιστορικές, όπως ο αρχιτζιχαντιστής Αμπντουλάχ Αζάμ, ο μέντορας του Οσάμα Μπιν Λάντεν.

Βέβαια, δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Χάλιντ Χαλίφα είδε γραπτό του να λογοκρίνεται. Το δεύτερο κατά σειρά, ένα μυθιστόρημα που ενσωμάτωνε κάποια ημερολόγια που σχετίζονταν με το Κόμμα Μπάαθ, απαγορεύτηκε για τέσσερα ολόκληρα χρόνια. Προσέξτε: όχι από το καθεστώς αλλά από την Αραβική Ένωση Συγγραφέων, που ήθελε να φανεί βασιλικότερη του βασιλέως! «Η Συρία είχε μια μακρά παράδοση κοσμοπολιτισμού και ανεκτικότητας.

Μίσος

»Κι αυτό εμπόδισε την επικράτηση των Ισλαμιστών στη δεκαετία του 1980» είχε υπογραμμίσει σε μια παλιότερη συνέντευξή του στους New York Times ο Χαλίφα, πριν από περίπου δέκα χρόνια. Όμως η εκτεταμένη βία εκείνης την περιόδου εμπότισε με μίσος και σκληρότητα ολόκληρη την συριακή κοινωνία. «Δεν είχαμε ξαναβιώσει ένα τέτοιο πρωτοφανές πισωγύρισμα, μας πήγε 1000 χρόνια πίσω» εξηγούσε τότε ο ίδιος.

Πρωταγωνίστρια είναι η Σαουσάν που, επίσης, δεν θα αργήσει να διολισθήσει προς τον φανατισμό. Για την ακρίβεια, τα άκρα, όποια κι αν είναι αυτά, την έλκουν σαν μαγνήτες. Η ιστορία της ξεκινάει με μια παρθενορραφή και καταλήγει στην ματαίωση των προσδοκιών της.

Σ’ αυτό το βιβλίο, όπου το Χαλέπι λαμβάνει χαρακτήρα συμβολικό και διαχρονικό, ο Χάλιντ Χαλίφα προσπαθεί να δείξει με ποιες ενέργειες το δικτατορικό καθεστώς στη Συρία έκανε τη ζωή των ανθρώπων αβίωτη, πώς έφτασε να τους προσφέρει μονάχα δυο επιλογές: τη βία και την εξορία. Το ενδιαφέρον εστιάζεται περισσότερο στη φύση της κοινωνικής και της ψυχολογικής βίας, στους εκφοβισμούς, στους βιασμούς και στις αυτοκτονίες. Το μυθιστόρημα αυτό απέσπασε το «Μετάλλιο Ναγκίμπ Μαχφούζ», ένα πολύ σημαντικό βραβείο.

Ο Χάλιντ Χαλίφα, με κόπο και οδύνη, έχει φτιάξει τον δικό του λογοτεχνικό καμβά. Αν όμως κάποιος τον ρωτήσει για τη γραφή του, εκείνος θα απαντήσει ότι δεν τον ενδιαφέρει καθόλου ούτε κάποια παρωχημένη εκδοχή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ούτε οι ηθικοπλαστικές αφηγήσεις. Τα κίνητρά του είναι – έχει πει ο ίδιος– εντελώς αισθητικά.

Δεν γράφει για να διατυπώσει μια πολιτική θέση (δεν είναι με κανέναν, ούτε με τον Άσαντ, ούτε με το Ισλαμικό Κράτος, είναι με την ειρήνη και τη δημοκρατία) αλλά για να δώσει μια καλλιτεχνική υπόσταση στην πραγματικότητα μέσα στην οποία και ο ίδιος μεγάλωσε. Είναι, αξίζει να σημειωθεί, μεγάλος θαυμαστής του Γουίλιαμ Φώκνερ.

Η Συρία σήμερα

Το πιο πρόσφατο βιβλίο του, μια νουβέλα, έχει τον τίτλο «Ο θάνατος είναι δύσκολη δουλειά» και, επί της ουσίας, είναι μια αξιοπρόσεκτη προσπάθεια να μεταφερθεί το «Καθώς ψυχορραγώ» του αμερικανού νομπελίστα και να τοποθετηθεί στη φλεγόμενη Συρία, όπως αυτή είναι σήμερα.

Τρία αδέλφια, ο Μπουλμπούλ, ο Χουσεΐν και η Φατίμα, θα επιχειρήσουν να εκπληρώσουν την τελευταία επιθυμία του πατέρα τους Αμπντελατίφ να ταφεί δίπλα στην αδελφή του, στη γενέτειρά του Ααναμπίγια, η οποία βρίσκεται στα περίχωρα του Χαλεπίου. Εκεί κυριαρχούν οι αντάρτες αλλά και οι εξτρεμιστές.

Την Δαμασκό, την πρωτεύουσα, την ελέγχουν οι δυνάμεις του Άσαντ. Ο νεκρός πατέρας παραμένει στο αυτοκίνητο, το οποίο αργεί χαρακτηριστικά να φτάσει στον προορισμό του, και κάποια στιγμή το πτώμα «συλλαμβάνεται». Τα παιδιά μαθαίνουν υπό αντίξοες συνθήκες για την κατοπινή ριζοσπαστικοποίηση του πατέρα τους και συγχρόνως επιδίδονται σε μια ανέλπιδη απόπειρα να αποκαταστήσουν τους κλονισμένους δεσμούς τους.

Κλείνουμε με τα λόγια του Χάλιντ Χαλίφα, παρμένα από το κείμενό του για τους πρόσφυγες οι οποίοι δεν έχουν, όπως υποστηρίζει, άλλη επιλογή απ’ τη θάλασσα.

«Παραμένω πεπεισμένος ότι οι πρόσφυγες χάνουν την αίσθηση της ταυτότητάς τους, γιατί αδυνατούν να αποκτήσουν μια καινούργια ή να λησμονήσουν τελείως την προηγούμενη. Το να είσαι πρόσφυγας σημαίνει να ζεις σ’ ένα κενό – σημαίνει να ζεις μια ζωή γεμάτη πόνο, όσο απεγνωσμένα κι αν προσπαθείς να την εξωραΐσεις».